من در شرکت تجارتی پدرم کار می کردم، در اواسط دهه 1970 م. / 1350 ش. با دوستم حبیب لاجوردی به این نتیجه رسیدیم که باید بیشتر تحصیل کنیم. بنابراین با هم به دانشگاه آکسفورد رفتیم، جایی که بیست سال پیش از آن دانشجوی دوره لیسانس بودم، در آکسفورد در مقطع دکترا ثبت نام کردیم. در این دوره من زندگی سیاسی دکتر مصدق را به عنوان موضوع پایان نامه دکترای خود انتخاب کردم، در آن زمان در ایران این موضوع تابو بود. در مدارس پرداختن به زندگی و دوران فعالیت او ممنوع بود، محمدرضاشاه پهلوی این کار را قدغن کرده بود. بنابراین لازم دانستم زندگی محمد مصدق را در تاریخ ثبت کنم. یکی از وظایف وابسته مطبوعاتی سفارت ایران در لندن این بود که بداند دانشجویان ایرانی در انگلستان درباره چه موضوعاتی پژوهش و مطالعه می کنند. وقتی از موضوع پایان نامه من مطلع شدند، گزارشی برای ساواک ارسال شد. در سفری که به تهران داشتم، با من تماس گرفتند و از من خواستند توضیح بدهم چرا این موضوع را برای تحقیقم انتخاب کرده ام. البته وقتی در ایران وضعیت انقلابی شروع شد دیگر کاری به این امور نداشتند و موانع دیگری برای کارم ایجاد نشد.

در مورد منابع چندین ماه مشغول جست وجو در آرشیوهای وزارت خارجه بریتانیا بودم. همچنین به آرشیو ملی ایالات متحده رجوع کردم و مدت زمانی نیز در کتابخانه های ترومن و آیزنهاور اسناد و مدارک موجود را بررسی کردم. ارجاعات به این اسناد در جای جای کتاب من صورت گرفته است. به علاوه، من از خدماتی که به واسطه قانون دسترسی آزاد به اطلاعات در ایالات متحده بود، استفاده کردم که کمتر از 9 سال قبل از آن تصویب شده بود و در نتیجه توانستم اسنادی را ببینم که پیش از آن هیچ مورخی آنها را ندیده بود. علاوه بر اینها، من با تمام اشخاصی که نقش مهمی در سرگذشت سیاسی دکتر مصدق داشتند گفت وگو کردم، از جمله آورل هریمن، کرمیت روزولت، لوی هندرسون و دیگران که نام شان در کتاب آمده است.

ارتباط خویشاوندی من با محمد مصدق به من بینشی نسبت به او داده است، در مورد ویژگی های شخصیتی او در کتاب نوشته ام، اما او هرگز با من بحث سیاسی نمی کرد. بنابراین هر نوع داوری سیاسی در کتابم نوشته شده، برآمده از اسناد و حقایقی است که به آن دست یافتم.

بله، مصدق نگاهی توام با حسن نیت به ایالات متحده امریکا داشت، در دولت ترومن و با وجود سفیر گریدی در ایران، این تفسیر که خط مشی سیاسی امریکا پیش آوردن دست یاری به سوی کشورهای بی طرف و دموکراتیک است، تفسیری توجیه ناپذیر بود.

مسلم است کسی که امروز بخواهد کتابی مانند این بنویسد از مزیت دسترسی به انبوه اطلاعات جدید، به خصوص در مورد 28 مرداد، بهره مند می گردد، کتاب های زیادی هم با بهره مندی از اسناد منتشرشده نوشته شده است. اما پایان بندی همه یکی است، همه به تبانی امریکایی ها با انگلیسی ها و به کارگیری عوامل شان در ایران برای سرنگونی یک دولت قانونی ختم می شوند. اتفاقی که در این چهل سال روی داده است این است که اسامی و جزییات بیشتری مشخص شده است، همچنین کتاب هایی منتشر شده است که، علی رغم تمام واقعیت ها، دخالت خارجی را در کودتای 28 مرداد انکار می کنند و اتفاقی که در این روز افتاد را به قیامی مردمی به نفع شاه تعبیر می کنند.

خواستن بهترین ها برای کشور خود چگونه می تواند اشتباه باشد؟ ایران نه تنها از طریق نفت خود تحت کنترل بریتانیا بود، بلکه درآمد حاصل از نفت برای ایران نیز بسیار رقت انگیز بود. نفت منبع اصلی درآمد ایران بود و مصدق خواهان سهم عادلانه ایران از آن برای بهبود زندگی مردم بود.

مصدق در جبهه های بسیاری می جنگید، او هم مخالف رفتار شاه بود، هم مخالف حزب توده. سال ها پیش از آنکه نخست وزیر شود حزب توده هم در روزنامه ها و هم در مجلس به او حمله می کرد. اتحاد جماهیر شوروی به مصدق به چشم اشراف زاده ای مخالف اندیشه های کمونیستی نگاه می کرد.

بله، اگر معنای اصلی کلمه «پوپولیست» را بپذیرید، می توانید او را پوپولیست بنامید. یعنی فردی که در پی نمایندگی منافع مردم عادی است. باید درنظر بگیریم که در طول دوران تصدی وی هر مانعی بر سر راهش ایجاد می شد، او ناگزیر بود بر شاه که در جناح مخالفش قرار داشت، بر طرفداران شاه، بر حزب توده، بر دسیسه های بریتانیا و بر رگبار توهین هایی که از طریق جراید به سمت او می بارید و خود او به آنها آزادی بیان و قلم کامل داده بود، فائق آید. با همه اینها، مصدق یک مشروطه خواه حامی مجلس بود که ایده های دموکراسی خواهانه اش در دوران تحصیلش در سوییس شکل گرفت.

شاه نمی توانست فردی را تحمل کند که بیشتر از خودش نزد مردم محبوبیت دارد. بنابراین این روایت ساخته شد که مردم کودتای 28 مرداد را برای نشان دادن عشق خود به پادشاه شان انجام داده اند. در مقابل این روایت باید واقعیت های دیگر و متضاد را ببینید. در رم، شاه به ملکه ثریا گفته بود می ترسد که اگر به ایران برگردد او را ترور کنند. او با هواپیمای دربستی که از طرف سازمان سیا اجاره شده بود از رم به بغداد پرواز کرد و هواپیمای بیچ کرافت خود را، که با آن از ایران فرار کرده بود، با خود آورد و به تهران بازگشت. وقتی هواپیمای حامل شاه در فرودگاه تهران به زمین نشست، برخلاف معمول که مردم به استقبال شاه می رفتند، تنها فردی که اجازه یافت به شاه نزدیک شود چاقوکش معروف، شعبان جعفری بود. در یک فیلم مستند خبری این صحنه به خوبی دیده می شود؛ شاه باعجله از پلکان هواپیما پایین می آید و روی صندلی عقب اتومبیلی می نشیند که دم پلکان هواپیما توقف کرده است، شعبان جعفری به شیشه های بالاآمده و دودی اتومبیل ضربه ای می زند ولی راننده سریع حرکت می کند، پشت اتومبیل گرد و خاکی بلند می شود و شعبان جعفری در آن گرد و خاک دنبال اتومبیل می دود. دو روز بعد یک رژه پیروزی از سوی افرادی اجیرشده و پرچم به دست به نمایش درآمد. گذشته از اسناد گوناگونی که تا امروز افشا شده است، باید این واقعیت های تاریخی را دید و بعد استدلال کرد که آیا 28 مرداد کودتا علیه یک دولت قانونی بود یا قیام مردمی برای طرفداری از شاه.

بنیاد مصدق در سال 2000 میلادی در کاروژ ژنو آغاز به کار کرد. هدف ما در این بنیاد شناخت عمیق ایران و فرهنگ، تاریخ، ادیان و موقعیت جغرافیایی-سیاسی ایران است. در راستای همین هدف گردهمایی های مختلف برگزار می گردد و در این بنیاد یک کتابخانه ایران شناسی تاسیس شده است که کتاب های بسیاری را در اختیار عموم قرار می دهد. به تازگی قراردادی مشارکتی با دانشگاه ژنو امضا کرده ایم که طبق آن کرسی مطالعات ایرانیان در این دانشگاه آغاز به کار می کند. به علاوه، به هر کس که بخواهد زبان فارسی آموزش می دهیم، نشست هایی با موضوعات مختلف در حوزه فرهنگ ایران برگزار می کنیم و با اهدای جایزه هر دو سال به نام مصدق برای بهترین آثار پژوهشی، چه در قالب کتاب، چه فیلم، چه هنر و غیره، مشوق انجام این نوع تحقیقات هستیم.

امروز در دوران سالمندی ام، احساس من آمیزه ای از اندوه و افتخار است. اندوهگینم که می بینم ایران به چیزی که شایسته مردمانش است و مصدق برای این مردم می خواست، دست نیافته است و افتخار می کنم که هنوز مصدق در جایگاه یک مرجع بین المللی برای ایرانی دموکراتیک باقی مانده است.