اینستاگرام از همان آغاز راه اندازی اش در سال 2010 برای همه مردم در هرجای جهان شبکه اجتماعی جذابی بود اما جذابیت ویژه اش را در ایران مدیون یک چیز بود: فیس بوک که یکی از بزرگ ترین فضاهای اجتماع مجازی ایرانیان بود، فیلتر بود و مسدودنبودن اینستاگرام خیلی زود کاربران ایرانی را از فیس بوک بیرون کشید. البته اینستاگرام هم سال ها بعد فیلتر شد اما وقتی که دیگر قاعده بازی عوض شده بود. اینستاگرام آنقدر در زیست روزمره مردم ایران جا گرفته بود که با فیلترشدنش هم کسی جایی نرفت؛ ماندند و پس گرفتند.

گزارش های غیررسمی می گویند بیش از 40 میلیون ایرانی کاربر اینستاگرام هستند و این شبکه، پرمخاطب ترین شبکه اجتماعی در ایران است. مدارای مسدودکنندگان اینترنت در ایران با این شبکه اجتماعی بسیار بیشتر از شبکه های اجتماعی بود. در حالی که دیگر شبکه های اجتماعی با مسدودسازی و فیلترینگ دولتی مواجه بودند، اینستاگرام تا سال های اخیر یکی از آخرین شبکه های اجتماعی بین المللی بدون فیلتر در ایران بود و حتی مدتی صحبت از «فیلترینگ هوشمند» آن بود اما بالاخره در انتهای شهریور 1401 و به دنبال اعتراضات به مرگ مهسا امینی، اینستاگرام هم فیلتر شد.

این اتفاق درست زمانی رخ داد که اینستاگرام فراتر از یک شبکه اجتماعی، تبدیل به پلتفرمی درآمدزا برای هزاران کسب وکار ایرانی شده بود و کسب وکارهای خانگی زیادی هم بر روی این پلتفرم شکل گرفته بود. بر اساس گزارشی که استارتاپ پادرو در سال 1401 منتشر کرد، شهریور 1401، قبل از فیلترشدن اینستاگرام، حدود 630 هزار فروشگاه فعال اینستاگرامی وجود داشت که بیش از نیمی از آنها تا ماه ها بعد هم نتوانستند کسب وکار خود را دوباره فعال کنند.برخلاف کانال های تبلیغاتی سنتی که اغلب نیازمند سرمایه گذاری زیادی بودند و بازگشت سرمایه در آنها نامشخص بود، اینستاگرام به کسب وکارها امکان می داد با کمترین هزینه، محصولات و خدمات خود را به صورت بصری به مخاطبان هدف ارایه دهند. علاوه بر این، الگوریتم اینستاگرام که محتوای تصویری را بر اساس میزان درگیری کاربران اولویت بندی می کرد، به کسب وکارها امکان می داد تا دیده شدن خود را بر اساس کیفیت و جذابیت پست های شان افزایش دهند. این قابلیت ها، تحولی اساسی بود که زمین بازی را بین برندهای شناخته شده و تازه واردها هموارتر می کرد.

با این حال، هیچ کدام از اینها مسوولان را متقاعد نکرد که دست از فیلترکردن پرکاربرترین شبکه اجتماعی در ایران بردارند. از آن سو، کاربران بودند که رفتار متفاوتی از خود نشان دادند. کمی که محدودیت های اینترنتی روزهای اعتراض کمتر شد، کاربران با فیلترشکن به این شبکه اجتماعی بازگشتند. در گزارشی که موسسه پژوهشی دیتاک در مورد میزان فعالیت کاربران ایرانی در اینستاگرام منتشر کرده، آمده است: «بسیاری از کاربران ایرانی تصور داشتند با فیلترینگ اینستاگرام، این شبکه اجتماعی نیز همچون فیسبوک از رده بندی شبکه های اجتماعی پرطرفدار ایرانی خارج می شود؛ اما داده های دیتاک نشان می دهد که پس از اعتراضات ،حجم محتوای عمومی این بستر به مرور افزایش یافت.»

یافته های دیتاک نشان می دهد در سال 1401 از 6 میلیون اکانت پابلیک ایرانی در اینستاگرام 450 میلیون پست منتشر شده و کاربران ایرانی در هر ثانیه بیش از 25 هزار بار پست های اینستاگرام را می بینند.

در گفت وگوهای روزمره ایرانیان، توییتر فضایی سیاسی تر تلقی می شود و اینستاگرام را بیشتر شبکه ای «زرد» می نامند اما کاربران اینستاگرام، به خصوص کم سن و سال ترها، می گویند اینطور نیست که اینستاگرام فقط برای سرگرمی باشد. دلارام، دانش آموز سال یازدهم متوسطه که صفحه ای با 30 هزار دنبال کننده در اینستاگرام دارد، می گوید: «اینستاگرام خیلی بزرگ است. همه جور محتوایی هم تویش پیدا می شود. به خودتان بستگی دارد که چه کسانی را دنبال کنید. همین اینستاگرام به خود من چیزهایی یاد داده که 10سال دیگر مدرسه بهم یاد نمی داد. چرت و آشغال هم کم نیست توش ولی می توانید انتخاب کنید چی را دنبال می کنید.»

او درباره تاثیر فیلترشدن این شبکه اجتماعی معتقد است: «اولش که فیلتر کردند و اینترنت را بستند، مخاطبای همه ریزش کرد ولی الآن از قبل فیلتر هم رشد پیج من بیشتر بوده. الآن بیشتر برای دسترسی به برنامه های فیلترنشده مثل اپ های بانکی به دردسر می افتیم تا برنامه های فیلترشده. دیگه فیلترشکن ها 24 ساعته روشنه.»

با این حال، فیلترینگ این شبکه اجتماعی چندان بی اثر نبوده است. پریسا، 21 ساله و صاحب کسب وکاری اینستاگرامی، درباره وضعیتش می گوید: «شرایط بسیار سختی برای من و کسب وکارم بود. اینستاگرام پلتفرم مهمی برای آدم هایی مثل من است تا به مشتری دسترسی پیدا کنیم. وقتی که دولت اینستاگرام را فیلتر کرد، ضربه بزرگی به من وارد شد. اول فکر کردم ممکن است یک اختلال موقتی باشد اما فیلترینگ چندسال طول کشیده است و در این مدت فروش من به شدت کاهش یافته است. این فوق العاده خسته کننده است.»

پریسا ادامه می دهد: «فیلترینگ من را مجبور کرده است که از کاربرانم بخواهم به پلتفرم های داخلی مثل روبیکا و ایتا بیایند اما کلی سر این فحش خورده ام و کمتر از پنج درصد مشتریانم حاضر شده اند در کانال روبیکا عضو بشوند. به نظرم دولت دارد کسب وکارهای کوچک را خفه می کند.»

او همچنان امیدوار است که مسوولان در سیاست فیلترینگ تجدیدنظر کنند. «این کار به کسب و کارها آسیب می زند. رویای من این است که کسب وکار کوچکم را بین المللی کنم اما این فیلترهای فعلی این کار را بسیار دشوار می کنند. تنها کاری که می توانم انجام دهم این است که تا جایی که می توانم خود را تطبیق دهم و به استقامت ادامه دهم.»

عده ای هم از سیاسی شدن اینستاگرام گلایه دارند و می گویند این کار «نمی گذارد مثل بقیه مردم دنیا زندگی کنیم». علی، 17 ساله، در این باره می گوید: «این فیلترینگ اینستاگرام دیگه واقعا دیوانه کننده شده! من نه سیاسی ام نه هیچی، فقط می خوام زندگی کنم. همین الآن نصف عکس های اینستاگرام لود نمی شود!»

او می گوید اینستاگرام کلی محتوای مفید برای بدنسازی اش دارد اما بخش زیادی از آنها را از دست می دهد. علی اضافه می کند: «صادقانه بگویم، من واقعا برایم مهم نیست که دلایل فیلترینگ چیست. من می خواهم بهترین زندگی نوجوانی ام را داشته باشم، این را کسی می فهمد؟ این خیلی خواسته زیادی است که بتوانیم به مسخره بازی کردن و سلفی گرفتن خودمان بپردازیم؟» با همه این ها، وعده رفع فیلتر از اینستاگرام همیشه وعده ای سر خرمن بوده است و هرگز محقق نشده است. کاربران هم سعی کرده اند خود را با شرایط جدید تطبیق دهند و حتی از مجهزبودن کاربران ایرانی به فیلترشکن استفاده کنند و کار خود را در فضاهایی مثل یوتیوب که امکان درآمدزایی ساده تری هم دارند، بسط بدهند و از آن طرف، تحریم ها هم امکاناتی را برای نقد کردن درآمدهای دلاری فراهم کرده است که «یوتیوبر شدن» را آسان تر هم کرده است.