حضرت علی(ع) می فرماید: هیچ گنجی بی نیاز کننده تر از قناعت نیست در حالی که دنیا پرستی کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است و هم او می فرماید: آدمی را قناعت برای دولتمندی کافی است. در واقع حرص و طمع از نداشتن سلامت روح و روان سرچشمه می گیرد و در عین حال نابسامانی در روان را تشدید می کند و چرخه معیوبی به وجود می آورد. قناعت با مناعت طبع و بخشندگی همراه است اما گروهی از افراد هم هستند که به قول سعدی:

درویش به جز بوی طعامش نشنیدی

مرغ از پس نان خوردن او ریزه نچیدی

به نظر می رسد که سعدی به عنوان حکیم عصر خویش از این افراد دل خوشی نداشته است، از جمله درباره مال داری می گوید: به بخل چنان معروف بود که حاتم طائی به کرم و درباره خست نفس او می گوید: نانی به جانی از دست ندادی و گربه بوهریره را به لقمه ای ننواختی و سگ اصحاب کهف را استخوانی نینداختی. بسیاری از افراد خسیس جزو مبتلایان به اختلال شخصیت وسواسی قرار می گیرند. آنان افرادی هستند با رفتار خشک و انعطاف ناپذیر، نداشتن ذوق طنز، اطمینان نداشتن به عواطف و احساسات، تحمیل زندگی خست آمیز و پایین تر از سطح توانایی مالی به خود و اطرافیان، نگرش به پول به عنوان چیزی که باید آن را ذخیره کرد، ناتوانی در دورانداختن اشیای معیوب و مستعمل. باز به گفته شیخ اجل:

گر به جای نانش اندر سفره بودی آفتاب

تا قیامت روز روشن کس ندیدی جز به خواب

یعنی از آنجا که فرد خسیس سفره خود را برای خوردن نمی گشاید، اگر آفتاب درون سفره او بود هیچکس دیگر آفتاب را نمی دید. مجموعه ای از علل ژنتیک و مسائل تربیتی از جمله پرورش کودک در محیط سرد و بی عاطفه و انضباط اغراق آمیز در ایجاد این وضع نقش دارد. مشکلات مالی گذشته سبب ترس کودک از بی پولی و تلاش برای کسب پول و حفظ آن به هر قیمت در بزرگسالی می شود که نمونه آن آقای «اسکروج» در داستان آواز کریسمس از چارلز دیکنز است. نداشتن دلبستگی به جامعه و فقدان نمونه برای آموختن محبت هم در این میان نقش دارد. خساست شدید را عقده هارپاگون هم گفته اند، که قهرمان نمایشنامه خسیس اثر هنرمند فرانسوی مولیر است.و کلام آخر از سعدی که می فرماید:

حدیث درست آخر از مصطفی است

که بخشایش و خیر، دفع بلاست