ذکر و یاد خداوند درک خاصی است که در پی شناخت خدا حاصل می شود. ذکر و یاد خدا هم در مرتبه ای بر شناخت حصولی و اکتسابی متکی است و در مرتبه ای نیز بر شناخت شهودی و حضوری که نتیجه عمل صالح و ایمان خالص است. ذکر و یاد خدا در هر مرتبه ای از معرفت همسان با آن معرفت است. ذکر خدا در پرتو شناخت حصولی، راه و طریق است و در پرتو معرفت شهودی مقصد و وصال است. می دانیم خدا هست و دارای صفات کمال و جمال و جلال می باشد و ما چون محب و عاشق جمال و کمالیم، به تسبیح و تقدیس و تعظیم او می پردازیم و این تسبیح و تقدیس بر شناخت ما از خدا متکی است. حق را دیدن، جمال و کمال او را نظاره کردن، عالی ترین مرتبه ذکر است. همچنین عبادت کردن و ذکر گفتن ما انسان ها توفیقی از ناحیه خداوند تلقی می گردد. حضرت مولانا می گوید: مردی شب ها نمی خوابید و دعا می کرد و با خداوند راز و نیاز می نمود و مدام «یا الله یا الله» می گفت، روزی شیطان به او گفت: چرا اینقدر خدا را می خوانی درحالی که جوابی نمی شنوی؟! آن مرد ملول و افسرده شد و خوابید. حضرت خضر به خوابش آمد و گفت: چرا ذکر خدا را ترک کردی؟ گفت: چه کنم هرچه صدا زدم جوابی نشنیدم. حضرت خضر گفت: خداوند مرا فرستاده است که به تو بگویم آن سوز و گدازی که در دل توست پیک خداست خداوند متعال آن سوز و گداز را در دلت ایجاد کرده است.