آیین یلدا از کهن ترین آیین ها و جشن های ایرانی است. نامی که بر این جشن نهاده شده، یلدا، واژه آرامی به معنی زادن است که با واژه هایی مانند ولادت و تولد در زبان تازی هم ریشه است.

این جشن را از آن روی بدان نامیده اند که جشن زادن مهر بوده است. مهر نامی دگر برای خورشید است و هم نام دین آوری است که در ایران اشکانی سر برآورد و آیینی نو را بنیاد نهاد که این آیین نه در ایران، که در قلمرو جهانشاهی روم گسترش یافت. به گونه ای که تا پادشاهان روم هم به این آیین گرویدند.

هنگامی که آیین ترسایی در روم گسترش یافت، یکی از پادشاهان روم به نام یولیانیوس دیگر بار به آیین مهر بازگشت. از این روی پدران کلیسا او را آپوستاتا نامیدند که به معنی دین باخته یا مرتد است.

آیین مهر یا مهرپرستی یا میترائیسم با گرامیداشت خورشید پیوندی ژرف داشته است. یادگار و بازتاب این نمود مهر هنوز در زبان پارسی برجاست و اندک اندک مهر باستانی با خورشید درآمیخت و در باورشناسی مهری، خورشید، ستارگان و آسمان کارکردی بنیادین دارند.

ما هنوز نمادهای خورشیدی را بر خوان آیینی شب یلدا می بینیم که یکی از بنیادی ترین این نمادها، انار است که در رنگ و ریخت یادآور خورشید است.

ایرانیان می کوشند این شب را با دمیدن خورشید به شیوه های گوناگون زنده بدارند که نشستن بر خوان شب یلدا، یکی از این آیین هاست. در این شب، ایرانیان خوانی آیینی می گستردند و هنوز نیز می گسترند تا بر گرد آن بنشینند و این شب را تا دمیدن خورشید زنده بدارند و به روز برسانند.

این جشن، جشنی مردمی بوده است و مانند دیگر جشن های ایرانی همچون نوروز، سده و مهرگان، جشنی دولتی و حکومتی شمرده نمی شده است.

آنچه از شب یلدا در سخن پارسی بازتابی گسترده یافته، کارکردی زیبایی شناختی است. از آنجا که این شب درازترین شب سال است و در پی آن تیره ترین شب، نماد بلندی و تیرگی شده است.

سخنوران غزل سرای ایرانی، زلف یار را که هم بلند است و هم تیره به این شب مانند کرده اند. یا هر جا که سخن از درازی و تیرگی است یادی هم از شب یلدا رفته است زیرا این شب کمابیش نمادی شده است از این دو ویژگی.