پیش از کشف نفت در ایران یکی از عمده ترین منابع درآمد دولت، خالصه جات بود که دارای اهمیت ویژه ای به شمار می رفت. اطلاعات موجود در مورد املاک خالصه قاجاری اندک و اغلب به طور پراکنده است و تحقیق جامع و جداگانه ای نیز در این باب نشده است. به نظر می رسد مساله اصلی که کار را دشوار می کند، تنوع مطالب است. املاک خالصه در سراسر ایران گسترده و هریک تابع شرایط خاصی هستند، بنابراین در مورد مسائل کشاورزی و آداب و رسوم محلی تابع قانون واحدی نبودند، به علاوه تعداد آنها نیز متغیر بود و هریک به دلیلی در زمان های مختلف، به تملک دولت درآمده بودند. برای مثال دولت املاک الهیارخان آصف الدوله را که یاغی شده بود، ضبط کرد و املاک عیسی خان مجدالدوله را بابت حکومت گیلان از او گرفت.

املاک خالصه به دولت تعلق داشت و دیوان اغلب آنها را برای مدت نسبتا طولانی اجاره می داد. کشت در املاک خالصه توسط دهقانان انجام می گرفت و شرایط آن با دهات ارباب مشابه بود ولی دولت نیز گاه املاک خالصه را به جای پرداخت حقوق به عنوان تیول، در مقابل خدمت به افراد واگذار می کرد، به این جهت هم به آنها سخت علاقه مند بود. درباره وضعیت کشاورزان در دهات خالصه، اتفاق نظر وجود دارد. برای مثال سرجان ملکم در 1815 میلادی می نویسد: «زمین های خالصه را دهقانان طبق شرایطی که بسیار به صرفه آنان است، زراعت می کنند.» استک نیز در 1882م می نویسد: «ظاهرا مالیات اربابی از دهات خالصه کمتر است. زیرا مستاجران فقیرترند و مانند ارباب ها نمی توانند با دولت معامله کنند.» کرزن عقیده دارد که: «در معامله مستاجرین و دولت، معامله بیشتر به نفع مستاجرین است.» مالیات دهات یک کاسه تعیین می شد و در محل بین اهالی تقسیم می شد. نرخ مالیات و ماخذ آن تفاوت بسیار داشت. در هر نقطه از کشور یا حتی در یک ایالت چنین تفاوتی مشهود بود. بخش از مالیات جنسی از قبیل گندم، جو، برنج و... بود و مابقی به صورت نقدی بود که شامل مالیات سرانه و گاه مالیات بر احشام بود. در این دوره بسیاری از منابع از وضعیت نامطلوب املاک خالصه خبر می دهند و با این وضعیت، این منبع اساسی دولت اقتصاد قاجاریه با چالشی اساسی مواجه شده بود.