گروه اندیشه: بخشی از مهم ترین آثاری که در طول دوره مشروطه ثبت شده و وقایع مشروطه را روایت می کنند، آثاری است که خارجی های مقیم ایران نوشته اند.

از جمله ادوارد براون و مورگان شوستر. در کنار این تاریخ نگاری ها، مجموعه گزارش های دیپلمات های خارجی مقیم ایران به وزارت خارجه های متبوع شان نیز وجود دارد. از جمله این آثار می توان به «کتاب آبی» وزارت خارجه انگلیس و «کتاب نارنجی» وزارت خارجه روسیه تزاری اشاره کرد.

از مهم ترین تاریخ نگاری های دوره مشروطه کتاب «انقلاب ایران» نوشته ادوارد براون است که در بعضی از موارد موافقت چندانی هم با سیاست های دولتش نداشته است. ادوارد براون شرق شناس مشهور بریتانیایی سهم بسیاری در بازخوانی و بازشناسی ایران به دنیای انگلیسی زبان و خاصه بریتانیا در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم داشت. آثاری که او در آن سال ها درباره ایران نوشت همچنان یکی از منابع اصلی شناخت تاریخ معاصر ایران خاصه در صدر مشروطه است. براون به دلیل سفرهایی که به ایران داشت، به مسائل ایران کاملا آشنا بود و در طول سال های اول مشروطه نیز چندبار به ایران سفر کرده بود. او همچنین بر نظرات محافل سیاسی بریتانیا و حتی پارلمان این کشور درباره ایران تاثیرگذار بود. براون کتاب «انقلاب ایران» را در سال 1910 (1289 شمسی) و در گیرودار انقلاب مشروطه منتشر کرد. ازاین رو، این کتاب شامل تمام وقایع انقلاب تا پایان مشروطه (در سال 1911) نمی شود. این کتاب که برای خواننده غیرایرانی نوشته شده برای معرفی ریشه های مشروطه در ایران و روشن کردن فضای سیاسی کشور از سیدجمال الدین اسدآبادی شروع می کند. فصل آغازین کتاب به بررسی اندیشه های سیدجمال، قیام تنباکو و کشته شدن ناصرالدین شاه اختصاص دارد. سپس دوره پادشاهی مظفرالدین شاه و وقایع مشروطه اول را روایت می کند. پیمان 1907 بین روسیه و انگلیس، بمباران مجلس، محاصره تبریز، فتح تهران و در آخر تاسیس مجلس دوم موضوعات فصول بعدی کتاب هستند. براون کتاب های دیگری نیز درباره مسائل ایران نوشته که برخی از آنها نیز مربوط به انقلاب مشروطه اند. از جمله می توان به آثاری چون «نامه هایی از تبریز»، «مشروطه خواهان ایران»، «مطبوعات و شعر ایران معاصر» و «یک سال در میان ایرانیان» اشاره کرد.

یک سال پس از انتشار کتاب براون در بریتانیا، مورگان شوستر آمریکایی به عنوان مستشار مالی دولت ایران وارد تهران شد. شوستر کتاب براون را خوانده بود و تا حدود زیادی با مسائل ایران آشنایی داشت. او همچنین با توجه به ماموریت های قبلی خود، به عنوان دیپلماتی طرفدار حقوق مردم کشورهای محل ماموریتش شناخته شده بود. در سال 1910 وزیرمختار ایران در آمریکا از دولت آمریکا درخواست کارشناسی برای استخدام در دولت ایران به منظور اصلاح امور مالی دولت نوپای مشروطه کرد. شوستر با پیشنهاد دولت آمریکا در 1911 به ایران رفت و با چهار معاون خود مشغول به کار شد. شوستر با آغاز اصلاح امور مالی دولت ایران کمی بعد از ورودش به ایران به خزانه داری کل کشور منصوب شد. حضور او و فعالیت هایش مخالفت روسیه و تا حدی بریتانیا با مشروطه خواهان را تشدید کرد. تا جایی که بعضی از محققان مشروطه دلیل اولتیماتوم روسیه و پایان مشروطه را ایستادگی بیش از حد شوستر در برابر دیپلمات های خارجی مقیم تهران دانسته اند. شوستر با اصلاحاتی که تا زمان بازگشت محمدعلی شاه برای بازپس گیری تاج وتخت با کمک روس ها انجام داده بود، با اقداماتی که در امور مالی ارتش صورت داده بود، توانست مواجب ارتشیان را بپردازد و ارتش را برای مقابله با محمدعلی شاه و برادرش شعاع السلطنه آماده کند که با کمک روس ها قصد بازپس گیری تاج وتخت را داشت. محمدعلی شاه و شعاع السلطنه پس از این شکست به روسیه فرار کردند. در پی شکست محمدعلی شاه شوستر کوشید تا اموال شعاع السلطنه را در ایران توقیف کند اما دولت روسیه طبق پیمان تقسیم ایران (قرارداد اوت 1907 سن پترزبورگ)، با این امر مخالفت کرد. شوستر در سال 1911 از ایران رفت و یک سال بعد کتابی را درباره تجربیاتش در تهران منتشر کرد. این کتاب که «اختناق ایران» نام دارد و چند ماه بعد از پایان مشروطه منتشر شده، سند مهمی درباره وقایع مشروطه دوم و به ویژه دخالت گسترده روسیه تزاری در امور ایران و سکوت بریتانیا در مقابل آن است. شوستر همچنین از اولین و معدود کسانی است که درباره انجمن های زنان در ایران نوشته است. اطلاعاتی که او درباره این انجمن ها در کتابش ارائه کرده، یکی از بهترین منابع برای تحقیقات بعدی در این زمینه بوده اند.

اسناد مهم آرشیوهای انگلیس و روسیه درباره حوادث مشروطه ایران منعکس کننده حقایقی از چهره این انقلاب است که در تاریخ نگاری مورخان ایرانی به آنها کمتر اشاره شده است. دو مجموعه ای که به نام «کتاب آبی» و «کتاب نارنجی» به فارسی ترجمه شده تنها گزیده ای از مقادیر معتنابهی از اسناد خارجی در زمینه حوادث مشروطه ایران است که برخی حوادث و وقایع تلخ پشت پرده را به قلم نیشدار گزارشگران و نویسندگان خارجی منعکس کرده است. در برخی موارد آشکار است که نویسندگان تلاش می کنند تا نقش دولت های خود را در حمایت از مردم ایران مثبت ارزیابی کنند و از این بابت نیز منتی بر ایرانی ها بگذارند که انقلاب مشروطه با حمایت های دول آنها به پیروزی رسید اما ایرانی ها قدر آن را ندانستند و آن را از دست دادند. «کتاب نارنجی» روسیه نیز حاوی اسناد مهمی است که برخی زوایای پنهان دخالت روس ها را آشکار می کند اما اسنادی که مربوط به ارتباط بین مشروطه خواهان ایران و انقلابیون قفقاز است هنوز منتشر نشده است. تورج اتابکی بخش زیادی از این اسناد را در هلند گردآوری کرده که هنوز به دست خوانندگان فارسی نرسیده است. انگلیسی ها نیز اسناد و مدارکی را که در وزارت خارجه انگلیس به عنوان «رکورد آفیس» وجود داشت به نام «کتاب آبی» چاپ کردند و سردار اسعد بختیاری دستور به ترجمه آن ها داد.