مواجهه ترامپ و اوباما در انتخابات میان دوره ای مجلس نمایندگان در تاریخ آمریکا کم سابقه است. آنان در طرز تلقی خود از دموکراسی آمریکایی اختلاف مبنایی ندارند. هر دو حامی دموکراسی اند که استوار بر سرمایه داری است. اوباما و ترامپ به شیوه خود از منافع ملی شان دفاع می کنند و احزاب حامی آنان، دموکرات ها و جمهوری خواهان هم در عین اختلافات فکری عمیق، در عمل تضاد چندانی با یکدیگر ندارند. اما چه شد که اوباما چنین زودهنگام وارد کارزار انتخاباتی، آن هم انتخابات میان دوره ای نمایندگان مجلس شد. انتخاباتی که در ساختار سیاسی آمریکا اهمیت چندانی ندارد و معمولا رسم نیست روسای جمهور سابق در این دوره این چنین پا به میدان بگذارند. اوباما در یکی از آخرین سخنرانی های خود در حزب دموکرات به صراحت دلیل حضورش را این گونه بیان کرد: به صحنه آمده ام تا احترام را به جایگاه ریاست جمهوری آمریکا بازگردانم! این دلیل در ساختار سیاسی آمریکا دلیلی کاملا استراتژیک است. ترامپ در چند سال گذشته بارها ساختار سیاسی آمریکا را مخدوش کرده است؛ با سخنرانی های توده سالارانه اش یا موضع گیری هایی عجولانه در توییتر. حضور اوباما در انتخابات میان دوره ای نمایندگان مجلس بی شباهت به حضور رئیس دولت اصلاحات در دوره انتخابات ریاست جمهوری 88 نیست. در آن زمان و بعد از گذشت چهار سال احمدی نژاد بیش از هر چیز دیگر ساختار و جایگاه نهاد ریاست جمهوری را تضعیف کرده بود. به هرتقدیر حضور محمد خاتمی برای پیروزی نامزد اصلاح طلبان و نجات نهاد ریاست جمهوری نتیجه ای در بر نداشت و احمدی نژاد یک دوره دیگر بر سر کار ماند تا راه تضعیف این نهاد و نهادهای دیگر را ادامه بدهد. اگرچه انتخاب میان دوره ای نمایندگان مجلس آمریکا در سیاست داخلی ایران اثر چندانی ندارد اما نکاتی در بر دارد که تامل برانگیز است. اوباما در سخنرانی 16 شهریور (هفتم سپتامبر) در دانشگاه ایلینوی گفت: قصد داشته به سنت روسای جمهور پیشین ایالات متحده آمریکا از دخالت در سیاست روز اجتناب کند اما اکنون این کار را ضروری می داند. او با اشاره به تحولات اخیر کاخ سفید تاکید کرد حتی کسانی که با دیدگاه های سیاسی او موافق نیستند، باید نگران وضعیت کنونی باشند و برای بازگرداندن اخلاق و قانونمندی به دولت تلاش کنند. او گفت: من در اینجا هستم که یک پیام ساده به شما بدهم، باید رای بدهید؛ زیرا دموکراسی ما وابسته به آن است. لیندا گراهام، نویسنده و روان شناس، بعد از این سخنرانی خطاب به اوباما گفت: پیروزی ترامپ ماحصل ریاست جمهوری شما بوده است و بعد در توییترش اعلام کرد ترس از پیروزی مجدد ترامپ در انتخابات اوباما را به میدان کشاند. پولی بیوس و سیسرو تاریخ نگاران یونانی باور دارند سه شیوه حکومت را سه چیز به تباهی می کشاند. حکومت سلطنتی را بیدادگری، اشراف سالاری را نفوذسالاری و دموکراسی را توده سالاری. آخری بی شباهت به وضعیت کنونی آمریکا نیست. به گفته اوباما این شرایط با دونالد ترامپ آغاز نشده است بلکه او نشانه یک بیماری است و نه علت آن. ترامپ در حال سرمایه گذاری روی نفرت هایی است که سیاست مداران چندین سال آتش آن را شعله ور کرده اند. این گفته ها به صراحت نشان می دهد نگرانی اوباما بیش از هر چیز مصلحت دولت و مصلحت همگانی است. او ترامپ را نشانه بیماری می داند؛ بیماری ای که اگر علت آن شناسایی و جراحی نشود، به ساختار سیاسی و از همه مهم تر به «استواری سیاسی» آمریکا آسیب می زند.

استواری سیاسی ای که نشئت گرفته از مصلحت همگانی است و مصلحت همگانی همان مصلحت نهادهای همگانی است. به گفته هانتینگتون نهادهای حکومتی مصالحی از آن خودشان دارند. مصالح فردی مصالح کوتاه مدت اند اما مصالح نهادی دیرپایند و هواداران آنها باید تا آینده ای نامحدود به فکر ابقای آن باشند. روسای جمهور نیرومند آمریکا کسانی هستند که نهاد ریاست جمهوری را مقتدر کرده اند. مردم آمریکا هم از آنان به عنوان روسای جمهور قدرتمند یاد می کنند؛ افرادی مانند جفرسون، لینکلن، روزولت و ویلسون که قدرت سمت شان را گسترش داده بودند. در برابر آنها روسای جمهور ناتوان کسانی اند که نتوانسته اند از اقتدار این نهاد صیانت کنند. مردم از آنان به عنوان روسای جمهوری نام می برند که به کشورشان خدمت شایانی نکردند. بنابر گفته هانتینگتون می توان نتیجه گرفت لیبرال ها باور دارند که مصلحت نهادی با مصلحت همگانی انطباق کامل دارد و قدرت نهاد ریاست جمهوری با خیر جامعه سیاسی یکی است. اکنون استراتژی حضور اوباما عیان شده است و این استراتژی معنایی جدی در ساختار سیاسی آمریکا دارد. این الگو شاید الگوی مناسبی برای تحلیل دوره های ریاست جمهوری ایران باشد. اگرچه دولت های ایران، دولت های در حال توسعه اند و مسائل و مصائب خاص خودشان را دارند که یکی از مهم ترین آنها «نااستواری» سیاسی است. با تسامح می توان گفت، هاشمی رفسنجانی در میان روسای جمهور ایران در این زمینه موفق تر از دیگران بوده است. در دوره هاشمی رفسنجانی نهاد ریاست جمهوری اقتدار ویژه ای داشت؛ اقتداری که از دل آن کارهای بزرگ و خطاهای فاحش و جبران ناپذیری هم بیرون آمد.

این اقتدار با گرایش به «حاکمیت مندی» با دموکراسی دوره اصلاحات نسبت چندانی نداشت. دوره ای که دولت اصلاحات در راس کار بود و با برداشتی التقاطی از دموکراسی توانست برخی از نهادهای سیاسی را احیا و بازسازی کند. نهادهایی که عمر دیرپایی نداشته اند تا راه را برای دموکراسی هموار کنند. اگر هاشمی رفسنجانی به نهاد ریاست جمهوری اقتدار داده، خاتمی به این نهاد اعتبار و مقبولیت ویژه ای بخشیده است. هاشمی رفسنجانی و خاتمی دو نوع طرز تلقی از دموکراسی داشتند که در نقطه ای به یکدیگر می رسیدند، اما این اتفاق رخ نداد. هاشمی رفسنجانی از جمله چهره های بعد از انقلاب بود که به نهادهای در اختیار خود، اقتدار می داد. نهاد مجمع تشخیص مصلحت نظام بعد از فوت او هرگز به جایگاه سابقش بازنگشت. پروژه حزب کارگزاران سازندگی پروژه ناتمام هاشمی رفسنجانی بود که به دلایل بسیاری ادامه پیدا نکرد که اگر ادامه می یافت، تغییری نسلی در ساختار سیاسی کشور رخ می داد. کسی که بیش از همه به نهاد ریاست جمهوری آسیب زد و این جایگاه را مخدوش کرد، محمود احمدی نژاد بود. مردی که هیچ باوری به نهاد دولت نداشت. او معتقد بود دولت من هستم. این طرز تفکر در کشوری که اغلب نهادهای آن نوپا بودند، صدمات جبران ناپذیری به کشور زد. بسیاری تلاش کردند تا مانع خسارات بیشتر او شوند که بالاخره این تلاش ها دیرهنگام نتیجه داد و حسن روحانی سعی کرد عقلانیت را به سیاست ایران بازگرداند. اگر دموکراسی در ساختار سیاسی ایران ریشه دار بود، احمدی نژاد نمی توانست دوره دوم ریاست جمهوری اش را با اختیارات تام و تمام پشت سر بگذارد. از این بگذریم که او هنوز با ساختارهای سیاسی ایران طلبکارانه برخورد می کند. با روش های دموکراتیک، دموکراسی ها قادرند خودشان را اصلاح کنند. گیرم این دموکراسی همچون دموکراسی آمریکا سرمایه سالار باشد، مارسل گشه می گوید: «بر این باورم که می توانیم در درون الگوی دموکراتیک، سرمایه داری را مهار کنیم و چیرگی امروز آن را بی بروبرگرد درهم شکنیم. البته الگویی که نیازمند نوسازی ژرف است. اما باید به هر بهایی حفظ شود. من به امکان هایی باور دارم که خود دموکراسی به ارمغان می آورد». این ایده مارسل گشه، پیشروتر از ایده های مردان سیاست آمریکا است. ایده ای که تلاش می کند دموکراسی آمریکا را از سلطه جهان گیری مالی برهاند و ایده جهان گستری را که صرفا سیاسی است به جای آن بنشاند. با اینکه نظرات گشه خوش بینانه است اما تلاشی است برای رهایی دموکراسی از سلطه سرمایه داری. اوباما و ترامپ و احزاب دموکرات و جمهوری خواه قرابت چندانی با این ایده ندارند. اما در بن بست های سیاسی از جمله بن بستی که ترامپ آمریکا را به آن کشانده است، فقط با ابزارهای دموکراتیک می توان با آن به مقابله برخاست. کاری که اوباما بسیار زودهنگام به استقبال آن رفت و ما در دموکراسی ایرانی با تاخیری چهارساله از این بن بست خارج شدیم.

* برای نوشتن این یادداشت از کتاب «سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی» نوشته سموئل هانتینگتون، ترجمه محسن ثلاثی، نشر علم، استفاده کرده ام.