این روزها به مناسبت میلاد حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام، نکات مختلفی درباره سیره ایشان مطرح می شود و دیروز یازدهم ذی القعده، با توجه به مناسبت آن، این مباحث با جدیت بیشتری دنبال شد. به نظر می رسد برخی زوایای رفتار آن حضرت، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. می دانیم دین ورزی اصنافی دارد که هریک بر مبانی، روش ها و... متفاوتی استوارند و پیامدهای ویژه ای دارند. دین ورزی می تواند عارفانه باشد؛ کمااینکه می تواند فقیهانه نیز باشد. دین ورزی می تواند اخلاقی باشد، همان گونه که می تواند عاقلانه باشد. هریک از این اصناف دین ورزی مبانی ای دارند و پیامدهایی که پرداختن به آن می تواند جامعه دین ورز پیرامونی ما را پویا نگه دارد. دین ورزی عاقلانه هم نیازمند مباحثی از سنخ عقل نظری است و هم نیازمند طرح مباحثی با رویکرد عقل عملی که از سنخ پیامدها و آسیب های آن است. دین ورزی عاقلانه که می توان آن را مفهومی نزدیک به آن چیزی دانست که پاره ای اندیشمندان از آن به «دین ورزی معرفت اندیش» یاد کرده اند، در آموزه های امامان ما مورد توجه بوده است و تلاش کرده اند این گونه دین ورزی را در جوامع پیرامونی خویش به گفت وگو بگذارند. امام رضا علیه السلام به عنوان شخصیتی که گفت وگو به معنای کهن آن - و نه به معنای مدرن آن که بر مبانی ویژه ای استوار است - را ترویج و از آن استقبال می کرده است، در سخنانی شنیدنی و تامل برانگیز به پیامدهای دین ورزی عاقلانه پرداخته و 10 ویژگی را برای این مدل دین ورزی تعریف کرده است. این سخن آن امام عزیز که برگرفته از آموزه های نبوی[1] است، چنین آغاز می شود: «لا یتم عقل امرء مسلم حتی تکون فیه عشر خصال/ انسان مسلمان کمال عقلی اش در این است که وی را رهنمون به

10 ویژگی و صفت کرده باشد». اولا ترکیب «لا یتم عقل امرء مسلم» از ترکیبات معناداری است که باید با نگاه معرفت شناسانه به تحلیل آن پرداخت. تفکیکی که حضرت بین کمال عقل و مسلمانی می افکند و اینکه گویا این دو تلازم وجودی ندارند. ثانیا تاکید بر عقل عملی در آموزه های دینی و... . نکات مهم دیگری که در این سخن امام علیه السلام آمده که درباره هریک می توان گفت و گوهای بسیار کرد. این 10 صفت که حضرت در این روایت به آنها اشاره کرده است، بسیاری از آنها از جنس امور عملی و ناظر به عرصه رفتارهای انسانی اند که در جامعه پیرامونی ما می توانند هم چنان کاربردی باشند. در اینجا به مهم ترین آنها به اجمال اشاره خواهد شد:

1. خیرخواهی عمومی: یکی از رهاوردهای دین ورزی عاقلانه خیرخواهی عمومی است. امام رضا علیه السلام می گویند: انسان مسلمان باید چنان شود که: الخیر منه مامول؛ به خیر و خوبی او (مردم) امیدوار باشند. یعنی انسان های دیگر از او انتظاری جز خیرخواهی نداشته باشند. انسانی که بخواهد به این مرحله برسد که دیگران جز امید خیر از او نداشته باشند، باید به تعبیر پیامبر صلی الله علیه و آله خود را به زحمت اندازد: تکلفوا فعل الخیر و جاهدوا نفوسکم علیه...در کار خیر، خود را به زحمت اندازید و در این راه با هوا و هوس خود مبارزه کنید...[2] اگر کسی این گونه شد و این چنین اندیشید به گفته امام علیه السلام چنان خواهد شد که: «یستکثر قلیل الخیر من غیره، و یستقل کثیر الخیر من نفسه/ کارهای خیر خود را کوچک و ناچیز و اندک بشمارد، و کارها

(و کمک ها)ی دیگران را بسیار و بزرگ بشمارد» این نگاه اگر عمومیت پیدا کند، هر جامعه ای را می تواند در ابعاد مختلف اقتصادی و فرهنگی و... به جامعه انسانی نزدیک کند.

2. امنیت عمومی: دیگر رهاورد دین ورزی عاقلانه در امان ماندن مردم از دست این افراد است. امام علیه السلام می گویند: «و الشر منه مامون./ از شر و بدی و اذیت او (مردم) آسوده و ایمن باشند». دین البته باید دیندار را چنان تربیت کند که عموم مردم از دست او در امان باشند. پیامبر در تعریف مسلمان حقیقی می گویند: «المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده .[3] مسلمان کسی است که عموم مردم از زبان و دست وی ایمن باشند»؛ یعنی نه با زبان کسی را تخریب، خوار و تحقیر و... می کند و نه به اموال ایشان دست می زند و نه آنان را مورد ضرب و جرح قرار می دهد. نکته جالب سخن پیامبر این است که می گویند عموم مردم باید از دست و زبان انسان مسلمان امنیت داشته باشند نه اینکه فقط هم کیشان وی احساس امنیت کنند. جامعه ای که امنیت عمومی در آن نباشد، بدان جا خواهد رسید که اخوان ثالث به خوبی آن را ترسیم کرده است: «... وگر دست محبت سوی کس یازی، به اکراه آورد دست از بغل بیرون؛ که سرما سخت سوزان است».

3. تلاش در کاهش رنج های انسانی: رهاورد دیگر دین ورزی عاقلانه در بیان امام رضا علیه السلام این است که این مدل دین ورزی باید دینداری تربیت کند که یکی از تلاش هایش حرکت در جهت کاهش رنج های انسانی باشد. ایشان می گویند: «لا یسام من طلب الحوائج إلیه/ ملول نشود از عرضه حاجت های انسانی بر او». به بیان دیگر ظرفیتی داشته باشد که نیازها و حاجت های انسانی که بر او عرضه می شود، اگر هم نمی تواند پاسخ مثبتی به آن بدهد، خسته نشود و مانع طرح آنها نشود. رنج های انسانی و نیازهای انسانی گاه از جنس امور مادی اند -که به نظر می رسد فهم اولیه این فقره نیز همین است - و دیگر گاه از جنس امور معنوی اند. انسان مسلمان باید چنان ظرفیتی داشته باشد که از عرضه این نیازها ملول و رنجیده نشود. دین ورزی عاقلانه دیندار را بدان جا می کشاند که برای رنج های مادی دیگران حداکثر تلاش را می کند؛ چراکه رنج های مادی گاه چنان انسان ها را می آزارد که توصیف ناشدنی است؛ همان که شاملو آن را این گونه به تصویر کشیده است: «...دریغا که فقر، چه به آسانی، احتضار فضیلت است...». گاه صرف شنیدن رنج های دیگران اسباب آرامش ایشان است و می توان تنها با گشادگی به شنیدن رنج های دیگران همت ورزید و باری از دوش ایشان برداشت. ای کاش بدان جا می رسیدیم که اگر توان برآورده کردن نیازهای دیگران را نداریم، فرصتی می دادیم تا دیگران رنج هایشان را بر ما عرضه بدارند. این بخشی از توصیه های حضرت رضا علیه السلام برای ماست که از سالروز ولادت ایشان می تواند سرلوحه عملکرد هریک ما قرار گیرد.

[1] . علل الشرایع؛ ج 1 ؛ 115. در علل الشرایع این روایت را حضرت از قول پیامبر نقل کرده اند

[2] . تنبیه الخواطر، ج 2، 12

[3] . کنز العمال؛ 738