کتابی این روزها خواندم که در نوع خودش نظیر ندارد: «دیدار و گفت وگو با روح چنگیزخان: مردم نگاری سفر به مغولستان» (1402) نوشته امیر هاشمی مقدم. می گویم این کتاب نظیر ندارد، زیرا اولین سفرنامه فارسی در سال های اخیر درباره مغولستان است. هاشمی مقدم پا به سرزمین ناشناخته ای می گذارد و توجه ما را به جایی جلب می کند که بکر و جدید است. توصیف های خواندنی و دلنشین از پدیده ها و تجربه های بکر و جدید و تحلیل های تطبیقی و انتقادی نویسنده، خواننده را از همان بای بسم الله کتاب تا انتها دنبال خودش مشتاقانه می کشاند.

نویسنده شنبه 10 تیر 1396 وارد «فرودگاه چنگیزخان» در اولان باتور، پایتخت مغولستان، می شود و 19 روز در آنجا اقامت دارد تا در دوره مغول شناسی شرکت کند. هاشمی مقدم، انسان شناس و مردم نگار حرفه ای است و می داند چگونه مشاهده کند، چگونه مشاهداتش را بنویسد و از هر فرصتی برای یادگیری و یاددادن نهایت بهره را ببرد. ضمنا او سفرنامه نویس حرفه ای هم هست و فوت و فن نوشتن را خوب تمرین کرده است. از مغولستان چه می دانیم؟ هیچ. واقعا هیچ، جز اینکه مغول ها روزگاری به ما حمله کرده و چنگیزخان و سربازانش ایران را نابود کرده اند. ما حتی از سهم و نقش ایلخانان در ایران هم اندک می دانیم. حالا بعد از چند قرن یک ایرانی کنجکاو، خلاق و ایران دوست تمام عیار می رود به شهر و دیار مغول ها تا ببیند آنها چگونه زندگی می کنند، چه می خورند، چه می پوشند، به چه دین و آیینی هستند، چه زبانی دارند، توسعه یافته اند یا نه و پرسش های بسیار دیگر. ضمنا می خواهد ببیند مغول ها چه شناختی از ایران و ایرانی دارند و سهم ما امروز در مغولستان چقدر است. «مغولستان در ایران سفارتخانه ندارد» (ص 16) و همین دردسرهای بزرگی برای ویزا گرفتن هاشمی مقدم می آفریند که در «خان اول: جنگ رستم و چنگیز برای گرفتن روادید مغولستان» در 20 صفحه آن را شرحی خواندنی و شنیدنی می دهد.

قصه از همان لحظه ورود به فرودگاه شروع می شود؛ جایی که «چنگیزخان خودش را می کند توی چشم هر کسی که وارد کشورش شده و تا پایان سفر هم همراه اوست» (41). جابه جا و نقطه به نقطه مغولستان پر شده از رد و نشان چنگیزخان. «فروشگاه سوغاتی که ورودی موزه بود، تی شرت، سرکلیدی، بشقاب، تندیس و... زیادی داشت؛ اما وجه مشترک همه شان تصاویر چنگیزخان بود [...] کلا توی مغولستان چنگیزخان را در همه جا می بینید؛ اما گویا مغول ها او را در همه جا حس می کنند و با روح او در گفت وگویی همیشگی اند» (140). این عزت و عظمت برای چنگیزخان خون ریز برای ما بهت آور نیست؟ نویسنده توضیح می دهد که مغولستانی ها چنگیز را چنگکی کرده و بر آن آویزان شده اند تا هویت ملی و تاریخی برای خود برساخت کنند. چیزی که هاشمی مقدم را آزار می دهد، ستایش چنگیزخان نیست، بلکه این است که ما در ایران چرا کوروش کبیر و ده ها اسطوره واقعی ملی و انسانی مان را پاس نمی داریم؟ هاشمی مقدم می کوشد در جای جای کتابش با مقایسه های جالب و آموزنده، یادآور شود که «بی توجهی مسئولان ایران به هویت تاریخی، زبانی و فرهنگی آسیبی به هویت ملی و فرهنگی مان وارد می کند که دیر یا زود دودش به چشم همگان خواهد رفت» (58). سه میلیون نفر از جمعیت 10میلیونی مغول های جهان ساکن مغولستان هستند و مابقی در چین و روسیه زندگی می کنند (56). اما این جمعیت اندک در سرزمین پهناوری هستند که هجدهمین کشور از نظر مساحت و «کم تراکم ترین کشور جهان است» (همان). مغولستانی ها به گویش مغولی به نام خالخالی سخن می گویند و زبان رسمی شان هم هست. رهاورد سفر هاشمی مقدم این اطلاعات نیست، بلکه دانش دست اول او از مشاهدات و مراوداتش با مغول هاست. باورش کمی دشوار است، اما برخی از رسوم و آیین های مغولستانی ها هنوز مطابق دوره چنگیزخان است. البته در شهرهای اولان باتور و ادرنت، دومین شهرشان، ساختمان های امروزی و اتومبیل های ژاپنی و فست فود و مراکز خرید و تکنولوژی های امروزی هست، اما نیمی از جمعیت شان عشایر هستند و دامپروری و کشاورزی می کنند و همچنان وفادار به شمنیسم و جادو و باورهای کهن باقی مانده اند. البته «شمنیسم بدون شمن» (89). نویسنده نمونه های متعدد از این باورهای جاری و متداول آنجا می نویسد که خواندنی و شنیدنی اند. او شرح می دهد که ادیان الهی جای چندانی در مغولستان ندارند و همین باورها بنیاد زندگی آنهاست. آنها همچنان تسلیم طبیعت اند و عمدتا متناسب با مقتضیات طبیعت زندگی می کنند. طبیعت نقش پررنگی در همه زندگی آنها دارد. البته طبیعت هم بر آنها سخت می گیرد. تنها دو ماه تیر و مرداد هوای آفتابی و گرم دارند و 10 ماه سال سرما دمار از روزگارشان درمی آورد. در همین دو ماه جشن هایشان را که مهم ترینش «نادام» است، برگزار می کنند. نادام در همه جا برگزار می شود، مثل نوروز ما. در نادام «سه مسابقه برگزار می شود: کشتی مغولی، اسب سواری و تیراندازی. البته نواختن موسیقی و رقص دخترها هم در جشنواره های نادام در سال های اخیر دیده می شود» (107). روحیات و خلقیات چنگیزخانی در آنجا جاری و ساری است. در زمینه سکس و روابط جنسی کمتر سخت گیری دارند و مصرف الکل مثل آب خوردن آسان و فراوان است. بدمستی و عوارض آن مثل زدو خورد میان مستان نیز همه جا دیده می شود. فرهنگ مردسالار هم همچنان به قوت قدیم ها در تار و پود روابط اجتماعی شان موج می زند؛ ولی سخت گیری ها در همه زمینه ها نیست. به این مشاهده توجه کنید: «هر کسی به فاصله بیست، سی متری اتوبوس یک جایی گیر می آورد برای دستشویی رفتن؛ اما نه جایی که لزوما پنهان از دید دیگران باشد؛ بنابراین به سادگی بدنش دیده می شد. حتی دخترها و خانم هایی که دستشویی می کردند» (122). تا همین جا جذابیت روایت نویسنده از مغولستان روشن شد؛ اما نثر گیرا و طنزآلود نویسنده هم خواندنی است. طنزها را می گذارم که خودتان بخوانید تا تازگی اش از دهن نیفتد. با وجود جذابیت های این کتاب، موقع خواندن مراقب داوری های اخلاقی و بینش هاشمی مقدم هم باشید. روایت نویسنده تصویر جامعه و فرهنگ بدوی یا بهتر بگویم عجیب و غریب از مغولستان است. نمی دانم این تصویر تا چه اندازه واقع گراست یا نیست، اما بر اساس اقامت 19روزه توریستی نمی توان به سادگی فرهنگ کشوری را شناخت و داوری کرد. به ویژه اینکه میزبان هاشمی مقدم برنامه هایی برای او و هم کلاسی های مغول شناسی تدارک دیده بود که آنها را با جلوه ها و جنبه های تاریخی و سنتی مغولستان آشنا کند. نویسنده با مردم مغولستان همنشینی کافی نداشته و صرفا توریست وار گوشه هایی از این فرهنگ را گزینشی مشاهده کرده است. این را هم شاید باید در نظر گرفت که ما ایرانی ها دل خوشی از مغول ها نداریم و هنوز زخم حمله چنگیزخان در پس پشت روح مان التیام نیافته است. بعید نیست ما هم اگر مغولستان برویم، چشم مان منفی نگر از آب درآید. با وجود همه اینها، خواندن این کتاب لطفی دارد و آموزنده است. از آن کتاب هایی است که به خواندنش می ارزد. به ویژه اینکه نویسنده ادیبانه قصه پردازی می کند و ادراک حسی از لحظه ها می آفریند و ما را به سرزمینی ناشناخته می برد.

کتاب «دیدار و گفت وگو با روح چنگیزخان: مردم نگاری سفر به مغولستان» اثر امیر هاشمی مقدم در نشر اندیشه احسان در 202 صفحه در سال 1402 منتشر شده است.

برای آشنایی با دیگر کتاب های این حوزه و خرید کتاب از طریق صفحه اینستاگرامی برگ برگ (barggbargg) اقدام کنید.