فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه
پیاپی 57 (بهار 1386)

مقاله حاضر با هدف تعیین نوع ساختار تولیدوتجارت جهانی و ساختار صادرات خرمای ایران و نیز شناسایی بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران تهیه شده است. در این مقاله پس از ارائه مبانی نظری و روش شناسی تحقیق (در دو محور ساختار بازار و بازارهای هدف)، به ساختار تولید جهانی خرما، ساختار تجارت (واردات و صادرات) جهانی این محصول، ساختار صادرات خرمای ایران، بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران و سرانجام نتیجه گیری و توصیه های سیاستی پرداخته می شود.
نتایج این تحقیق نشان می دهد ساختار تولید جهانی خرما با نوسانهایی در طول دوره 1989-2001، انحصار چندجانبه داشته و سهم ایران از تولید جهانی رو به افزایش و در مقابل، سهم عربستان سعودی و عراق رو به کاهش گذاشته است. ساختار تجارت جهانی نمایان می سازد که ساختار صادرات جهانی خرما از انحصار چندجانبه بسته به انحصار چندجانبه باز تغییریافته واز قدرت انحصاری صادرکنندگان جهانی خرما کاسته شده است ودرمقابل، ساختار واردات جهانی خرما از انحصار چندجانبه پیروی کرده و بر قدرت انحصاری واردکنندگان جهانی خرما نیز افزوده شده است. مقایسه ساختار صادرات و واردات جهانی خرما نشان می دهدکه انحصارازآن واردکنندگان خرماست نه صادرکنندگان آن.
ساختار صادرات خرمای ایران مبین آن است که واردکنندگان خرما از ایران ثبات نسبی نداشته اند و طی سالهای 1358-68 پیوسته از قدرت چانه زنی ایران در میان واردکنندگان خرما کاسته شده، ولی طی سالهای 1368-79، به ویژه در برنامه اول توسعه، با ورود تعداد زیادی کشوربه جمع واردکنندگان، از قدرت انحصاری آن کشورها کاسته شده است و عمده واردکنندگان خرما از ایران، کشورهایی بوده اند که به صادرات مجدد این محصول اقدام کرده اند. سرانجام 29 کشور دارای ویژگی های مشابه با بازار هدف خرمای صادراتی ایران به عنوان بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران معرفی شده اند. تحقیق حاضر با جمعبندی، توصیه های سیاستی، پیشنهادها و ملاحظات پایانی خاتمه می یابد.

اکثریت قریب به اتفاق مطالعاتی که از الگوی سیستم تقاضای تقریبا ایده آل (AIDS) در اقتصاد ایران استفاده کرده اند، به دلیل انتخاب نامناسب شاخص تقریب وبه کارگیری روش نامطلوب تخمین وفرمولهای نامناسب کششهای قیمتی اشکالات اساسی دارند. هدف اصلی این مقاله ارائه مباحث اقتصادسنجی مربوط به الگوی سیستم تقاضای تقریبا ایده آل و استفاده از آن در بررسی کششهای قیمتی و درآمدی انواع گوشت در مناطق شهری ایران طی سالهای1343- 79 می باشد.
نتایج حاصل از براورد تقریب خطی الگوی AIDS ((LA/AIDS نشان می دهد که انواع گوشت در مناطق شهری ایران کالایی بی کشش و ضروری است. بنابراین، تغییر قیمت این کالا اهرم مناسبی برای اصلاح الگوی مصرف نخواهد بود. نتایج محاسبه کششها نشان داده است که گوشت مرغ - ماهی و گوشت مرغ - گوشت قرمز جانشینهای ناخالص و گوشت قرمز و گوشت ماهی مکمل ناخالص هستند. همچنین رابطه جانشینی گوشت مرغ و ماهی قویتر است و انواع گوشت جانشینهای هیکس-آلن همدیگرند.

حجم بالای واردات روغنهای نباتی ازجمله روغن سویا نشان از اهمیت و نقش روزافزون روغنهای نباتی در برنامه های مصرفی و تولیدی کشور دارد. در این تحقیق جهت بررسی الگوی تقاضای واردات روغن خام سویای ایران از کشورهای مختلف، تابع تقاضای واردات روغن سویا از دو کشور مهم صادرکننده آن یعنی برزیل و آرژانتین، با استفاده از مدل SDAIDS و براساس الگوی بودجه بندی دومرحله ای، براورد شده است.
نتایج به دست آمده در دوره زمانی 1361-1380 نشان می دهد که تولیدات داخلی جوابگوی نیازهای گوناگون داخلی نبوده و مقدار واردات روغن سویا - حتی بدون تاثیرپذیری چندان از تغییر قیمتهای وارداتی - همواره زیاد بوده است. روغنهای وارداتی از برزیل و آرژانتین هر دو دارای رفتارهای مشابه در الگوی تقاضای واردات روغن سویای ایرانند، هرچند کشش درآمدی تقاضای واردات روغن سویای آرژانتین حساسیت بیشتری نسبت به روغن سویای برزیل دارد. خواص بی شمار و از همه مهمتر، کاربردهای گوناگون و فراوان روغنهای نباتی ای همچون روغن سویا، آفتابگردان و زیتون، سرمایه گذاری و توجه به این زمینه را می طلبد.

ایران به لحاظ شرایط خاص توپوگرافیک و شرایط آب و هوایی و زمینهای مستعد، یکی از مساعدترین تولیدکنندگان سیب زمینی در منطقه به شمار می آید. ولی به رغم داشتن چنین امکانات مناسبی برای کشت چنین محصولی، با مشکلات فراوانی روبه روست. یکی از مهمترین مشکلات رویاروی بازار محصولات کشاورزی کشور، اختلاف بالای قیمت سرمزرعه (قیمتی که تولیدکننده دریافت می کند) با قیمتی است که مصرف کننده می پردازد (علی رغم پایین بودن خدمات بازاریابی)؛ و یا به عبارت دیگر بالا بودن حاشیه بازاریابی می باشد.
هدف از این تحقیق شناسایی کانال بازاریابی و بررسی عوامل مؤثر بر حاشیه بازاریابی محصول سیب زمینی با استفاده از مدل اقتصادسنجی طی دوره 1361-80 است.
نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد که تولید، صادرات و شاخصهای هزینه های حمل و نقل از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر حاشیه بازاریابی سیب زمینی است. مشکلات اساسی بازاریابی این محصول نیز عبارتند از: ویژگی های تولیدکنندگان سیب زمینی (کوچک بودن از لحاظ مقیاس)، ویژگی محصول (فسادپذیری، بزرگی و...)، ماهیت عرضه سیب زمینی(فصلی بودن این محصول)، ویژگی منحصر به فرد نظام بازاریابی (جریان کند اطلاعات، گستردگی فعالان بازار با ظرفیتهای مالی متفاوت و...)، غیر ایستا بودن و نوسانهای قیمت، و نبود استانداردهای کیفی، درجه بندی، بسته بندی و غیره.

در این مطالعه با استفاده از روش های آنالیز واریانس و مدل لاجیت، احتمال مشارکت کشاورزان و تجار پسته در بازارهای آتی1 و اختیار معامله2 و از طرفی عوامل اقتصادی – اجتماعی مؤثر بر این مشارکت بررسی می شود. به این منظور، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی چندمرحله ای، 300 پسته کار و 38 تاجر پسته انتخاب شدند و داده های مقطعی به صورت تکمیل پرسشنامه تهیه گردید.
نتایج این مطالعه نشان می دهد که بیش از 93 درصد از کشاورزان پسته کار و تجار پسته قادر به درک نحوه کارکرد بازارهای آتی و اختیار معامله اند؛ به عبارت دیگر، مشکلی در این زمینه وجود ندارد. بررسی تمایل به مشارکت کشاورزان و تجار پسته نیز نشان می دهد که در این زمینه انگیزه کافی وجود دارد، به طوری که از کل کشاورزان مورد سؤال قرار گرفته، 77/35 درصد و 41/59 درصد به ترتیب حاضر به مشارکت در بازارهای آتی و اختیار معامله اند که این نسبت برای تجار پسته به ترتیب 50 درصد و 61 درصد است. علاوه بر این، 47/70 درصد از کشاورزان و 77 درصد از تجار پسته حداقل در یکی از دو بازار شرکت خواهند کرد. به عبارت دیگر در مجموع، دو بازار مورد استقبال بیشتر کشاورزان و تجار پسته قرار می گیرد. مهمترین مانع بر سر راه مشارکت در بازار آتی، مشخص نبودن عملکرد سال آینده محصول پسته و در بازار اختیار معامله، مشکلات فرهنگی، نبود نقدینگی برای پرداخت حق معامله و بی اعتمادی نسبت به این بازار است. در پایان، برای رفع مشکلات فوق و افزایش احتمال مشارکت در بازارهای آتی و اختیار معامله راهکارهایی ارائه می شود.

در این تحقیق تقاضای گروه های اصلی کالاهای مصرفی و مواد خوراکی خانوارهای شهری ایران با استفاده از الگوی بودجه بندی دو مرحله ای بررسی شده است. به این منظور با داده های سری زمانی مربوط به سالهای 1350 تا 1380 و سیستم معادلات تقاضای تقریبا ایده آل (AIDS)، معادلات سهم مخارج گروه های اصلی کالاهای مصرفی و مواد خوراکی با استفاده از روش رگرسیونهای به ظاهر نامرتبط (SUR) براورد گردید و کششهای قیمتی خودی و متقاطع و کششهای درآمدی برای هر کدام از مراحل محاسبه شد تا بررسی وضعیت تقاضای انواع کالاها و مواد غذایی میسر شود. براساس مقادیر محاسبه شده کششهای قیمتی و درآمدی مواد خوراکی، در جامعه شهری ایران مواد خوراکی به لحاظ کشش قیمتی جبرانی و کشش درآمدی، کشش ناپذیرند و از نظر کشش قیمتی غیرجبرانی از کششی برابر واحد برخوردارند. در جامعه شهری ایران مواد خوراکی به لحاظ درآمدی، پایین ترین کشش را دارند که این امر مبین ضروری تر بودن این کالاها از کالاهای مصرفی برای مصرف کننده شهری است.
نتایج به دست آمده نشان می دهد که در طول دوره مورد مطالعه، در جامعه شهری ایران گروه های «مسکن» و «حمل و نقل و ارتباطات» در ردیف کالاهای لوکس و باقی گروه ها در ردیف کالاهای ضروری قرار گرفته اند و در سبد خوراکی خانوارهای شهری، تمامی گروه های خوراکی دارای کشش خودقیمتی بالایی بوده و اغلب آنها از کشش درآمدی بالایی نیز برخوردار بوده اند.

یکی از وظایف مهم اقتصاد کاربردی، ایجاد و تصریح مدلهای مناسب و کاربردی در اقتصاد مصرف و تولید است. سیستم تقاضای تقریبا ایده آل یکی از مدلهایی است که در مبحث مصرف کننده استفاده گسترده‎ای یافته است. هیلمر و هلت با استناد به این مدل دست به بازسازی مدل مشابهی با نام سیستم عرضه تقریبا ایده آل در مبحث تولیدکننده زدند و آن را مدلی مناسب و جایگزینی برای مدلهایی همچون مدل ترانسلوگ معرفی کردند.
در این مقاله با به کارگیری این مدل و ایجاد تغییراتی در آن، مدلی کاربردی در مبحث تولیدکننده تصریح گردید و سپس تقاضای نهاده های گندم آبی بررسی شد.
یافته های تحقیق نشان می دهد که تمامی کششهای مستقیم تقاضای نهاده های گندم آبی منفی و کوچکتر از واحد و کششهای هزینه مثبت است. سازگاری یافته های فوق با تئوری های اقتصادی مربوطه، مؤید کارایی سیستم عرضه تقریبا ایده آل است.

امروزه استفاده از مدل قیمتگذاری کیفی برای تشخیص مطلوبیت و خواسته واقعی مصرف کنندگان در صنایع مختلف مورد توجه قرار گرفته است. در این مدل (HP) هر یک از ضرایب حاصل در واقع قیمت ضمنی هر یک از ویژگی های لحاظ شده در مدل است.
از آنجا که در بخش صنعت پنیر داخلی مشکلاتی همچون پایین بودن مصرف سرانه وجود دارد، لذا در این تحقیق با استفاده از یک عملیات پرسشگری (420 نمونه) در شهر تهران به بررسی علل این مشکل پرداخته شده است. در این باره مهمترین دلایل ذکر شده از سوی مصرف کنندگان برای کم بودن مصرف سرانه، نبود تنوع محصولی، ناآگاهی مصرف کنندگان از ارزش غذایی این فراورده شیری و ناهماهنگی بین خصوصیات این کالا و مطلوبیت مصرف کنندگان بوده است.
با توجه به اینکه در این مطالعه خوش نیامدن طعم پنیرهای تولیدی به ذائقه مصرف کننده، مهمترین عامل پایین بودن مصرف سرانه ذکر شده، لذا برای بررسی رابطه قیمت و خصوصیات کیفی پنیر از مدل HP استفاده شده است. نتایج به دست آمده از این مدل نشان می دهد که در بین خصوصیات کیفی پنیر میزان چربی، نمک، سختی بافت و نوع بسته بندی مهمترین عوامل مؤثر بر قیمت پرداختی مصرف کنندگان بوده اند. لذا سیاستهای حمایتی دولت در زمینه افزایش توان تولید داخلی و افزایش مصرف سرانه باید همگام با تولید پنیرهایی مناسب با ذائقه و مطلوبیت مصرف کنندگان باشد.

در این مقاله کششهای قیمتی خودی و متقاطع و کششهای درآمدی 13 گروه هزینه ای شامل 9 گروه خوراکی و 4 گروه غیرخوراکی برای سه جامعه شهری، روستایی و کل با استفاده از سیستم تقاضای تقریبا ایده‎آل (AIDS) براورد و محاسبه شده‎است. به این منظور از آمارهای بودجه خانوار (شهری و روستایی) مرکز آمار ایران طی سالهای 1371-76 استفاده گردید. نتایج نشان می دهد کشش قیمتی و درآمدی به طور شگفتی در گروه پوشاک بالا و در گروه بهداشت و درمان پایین است (حتی در مقیاس جهانی). در میان اقلام غذایی لبنیات بیشترین و حبوبات کمترین کششهای قیمتی را دارند و کشش درآمدی گوشت و برنج از سایر اقلام غذایی بسیار بالاتر است.