فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال دهم شماره 3 (آذر، دی، بهمن و اسفند 1383)

هدف اصلی جستار حاضر، نشان دادن اهداف پیام پاسخ گویی است؛ پیامی که رهبر معظم انقلاب در ابتدای سال 1383 ایراد فرمودند. نویسنده بر آن است که حجم وسیعی از نوشتارها و گفتارها که در پی پیام پاسخ گویی، و با هدف تبیین و ارائه ی ساز و کار عملی عرضه شده است، به دلایل متعدد، آن چنان که باید، حق مطلب را ادا نکرده اند. نویسنده، با نگاهی رفتارشناسانه، طیف های متنوع فکری را که به تبیین و تفسیر پیام رهبری پرداخته اند، و به نوعی دچار آسیب ها و آفاتی در نحوه ی مواجهه با پیام هستند، به چهار گروه عمده تقسیم می کند: 1) طیف همان گو؛ 2) طیف تحویلی نگر؛ ...

حکومت نبوی، در طلیعه ی تاریخ اسلامی، تحولی همه جانبه بود و منشا تحولاتی سترگ در تاریخ گردید. پیامبر (ص) در این حکومت براساس مسؤولیت ها و رسالت هایی که بر دوشش نهاده شده، باید به گونه ای خط مشی سیاسی، مبارزاتی و عملی خویش را تنظیم نماید که پاسخ دردها و آلام بشریت، تا واپسین دم تاریخ باشد. از این رو حکومت را بنیان نهاد که بتواند الفت، صمیمیت، امنیت، عدالت، حق طلبی و شکوهمندی هایی از این قبیل را در تاریخ برنشاند. با چنین نگاهی، حکومت پیامبر (ص)، حکومتی پاسخ گو بوده، یعنی توانسته به انتظارات، خواست ها و فریادهای حق طلبانه، بشریت، پاسخ عملی و درخور بدهد. ...

نظام های مردمی بر رابطه ی دو سویه ی حاکمان و مردم استوار هستند. آن چه در این نظام ها مهم است، حق مردم و رابطه ی با حاکمان است. در چنین رابطه ای، نظام های سیاسی تنها بر رابطه ی حق حاکمان بنا نمی گردند، بلکه رابطه ی تکلیف نیز مطرح است. نظامی که در نهج البلاغه ترسیم شده است، ناظر به رابطه ی دو سویه ی حاکمان و مردم است که همان تکیه بر مؤلفه ی حق و تکلیف می باشد. به نظر حضرت علی (ع) مهم ترین مؤلفه ی نظام اسلامی رابطه ی دو سویه ی حق و تکلیف است. ...

در دهه های گذشته تلاش های زیادی، از سوی اندیشمندان علم مدیریت، برای شناسایی و تعریف ماهیت رهبری و مدیریت انجام و حاصل کار در قالب نظریه های مختلف بیان شده است. با این وجود موضوع رهبری و مدیریت از چنان دامنه ی وسیعی برخوردار است که مطالعات بیشتری را، با دیدگاه های متفاوت تر، طلب می نماید. در این نوشته سعی شده است با استناد به فرمایشات حضرت علی (ع)، ویژگی های رفتاری مدیران در نظام اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و با محور قرار دادن یکی از جملات آن حضرت که در آن به سه بعد اصلی ورع، علم و سیاست تاکید شده است، طیفی از ویژگی های مدیران مطرح و با توجه به ابعاد یاد شده، هشت گونه از خصایص مدیران تبیین و بالمآل شاکله مدیریت پاسخ گو تشریح گردد.

در باب حکومت دو مساله، بسیار کلیدی به نظر می رسد: 1) چه کسی باید حکومت کند؟ 2) چگونه باید حکومت بشود؟ (یعنی روش حکومت کردن به چه شکل باشد. ) پاسخ های مختلف و متنوعی به دو پرسش مذکور داده شده، به طوری که نوع پاسخ ارائه شده، ساختار قدرت و سیستم حکومتی متناسب به آن را فراهم می آورد. در اسلام نیز رویکردهای گوناگونی به این دو مساله شده است، که هر کدام ساختار خاص از قدرت سیاسی را در طول تاریخ اسلام عرضه داشته است. ...

نویسنده، در این نوشتار، به تبیین فرهنگ اثرگذار پرسش گری و پاسخ گویی پرداخته، در آغاز آن را امری طبیعی تلقی نموده که از آغازین روزهای حیات بشری به وجود آمده و تا آخرین لحظات حیات تداوم دارد. پرسش گری را در قالب های گونه گون ارائه نموده و به تناسب آن پاسخ گویی را هم در همان سطوح رده بندی نموده است. در عرصه ی حکومت، مقوله ی پرسش گری و پاسخ گویی را به گونه ای مطرح نموده که سبب جلب اعتماد سیاسی، بالارفتن ضریب مشارکت ملی، همیاری و همکاری شده و مانع ظهور استبداد گردد و از خطاها و نابهنجاری ها جلوگیری نماید، ...

نقادی و نقد پذیری در راستای پرسش گری و پاسخ گویی، برای کمال و اصلاح اجتماع، سرمایه ای است بس گران بها. شناخت کاستی ها و نواقص و تلاش در جهت رفع آنها، گامی مقدس در مسیر فلاح فرد و جامعه است. به جای پاسخ گویی خود را به نادانی زدن، پرده پوشی بر آنچه بوده و هست یا انکار نواقص و مشکلات، واقعیت ها را عوض نکرده و دردی را درمان نمی کند. مدیریت مبتنی بر دیانت و خرد و هیات حاکمه ی ارزش مدار و الهی، همواره در جستجوی آن است که در مسیر تکاملی خود، آفت ها و آسیب ها را بشناسد و بزداید. ...

نویسنده در مقام بیان این مساله است که چه سازوکاری می تواند در راسخ شدن و تثبیت پاسخ گویی، به عنوان یک فرهنگ، مؤثر باشد؟ وی نظارت و کنترل را مؤثرترین راه می شناسد، و در خلال این مقاله، به زوایای قانونی آن اشاره نموده و زیان های مرتبط بر کنار نهادن آن را نیز گوشزد می کند. از نظر نویسنده، سه نوع برخورد با متخلفان متصور است، که هر کدام در جای خود باید مورد استفاده قرار گیرد: 1) ارشادی؛ 2) نظارتی؛ 3) بازخواهی قضایی. ...

از چشم اندازی می توان تاریخ جدید را تاریخ مهار کردن قدرت سیاسی دانست. ملت ها در پی مشروط و مقید ساختن حکومت کنندگان برآمدند تا بیشتر به مراد دل آنها سخن گفته و عمل نمایند. به دیگر سخن می توان روزگار جدید را فزونی یافتن پاسخ گویی حکومت کنندگان نامید. از این دیدگاه، یک برش تاریخی عمده در تاریخ ایران، جشن مشروطیت است. انقلاب اسلامی نیز هر چند بر بازگشت به خویشتن و مؤلفه های دیگر تاکید نموده است؛ ولی در پی پاسخ گو نمودن قدرت سیاسی نیز بود. ...

«پاسخ گویی دولت» دانش واژه (term) نیست و از این رو نمی توان در متون آکادمیک سراغی از آن گرفت، هر چند بحث از آن، تاریخی دراز دارد. «پاسخ گویی دولت» خود فرعی است از فروع «پاسخ گویی» که همان «مسؤولیت پذیری» است. «پاسخ گویی» میوه ی آمادگی برای بازخواست شدن است. بازخواست شدن و مورد سؤال قرار گرفتن (مسؤولیت)، مقدمه ی پاسخ گویی است، روشن است که بدون پرسش، پاسخ معنا ندارد. اما چه کسی مسؤول است و باید پاسخ گو باشد؟ ...

مسؤولیت پذیری سازمان، در قبال حقوق دیگران، سبب افزایش نرخ پیش بینی پذیری سازمان می گردد و آن اعتماد آفرینی راسخ، راستین و پایدار را سبب می شود و اعتماد آفرینی روابط محیط با سازمان را تسهیل و تصحیح می کند و رابطه ی آسان و درست محیط با سازمان رمز و راز موفقیت سازمان است. روش افزایش مسؤولیت پذیری سازمان، ابتدا، ایجاد تحول در نگرش مدیران است که آنها را معطوف به مسؤولیت سازمان نماید، مسؤولیتی که با هیچ عذری قابل چشم پوشیدن نیست. ...

با اندک تاملی در آیات و روایات درمی یابیم که پرسش گری و پاسخ گویی یک مسؤولیت و کلید دست یابی به گنجینه های معرفت است و این مقوله با عنوان مسؤولیت درهم آمیخته و مبتنی بر ضوابطی برای پرسش گری بیان گردیده است. به این طریق که سؤال، از سر درک و مسؤولیت باشد و به گونه ای نیکو مطرح شود و سؤال های بیهوده پرسیده نشود و ادب در پرسش گری رعایت شود. همچنین پاسخ دهنده با در نظر داشتن تقوای الهی پاسخ دهد و در کل پرسش ها در قالب گفتمان، پارادایم اجتماعی مطرح گردیده باشند و از سر عقلانیت باشند. ...

سیستم مدیریت در نظام دینی، عهده داری مسؤولیت هایی الهی است و در پی برآوردن وظایف، تکالیف و مسؤولیت های مقدس و الهی است. در چنین سیستمی اخلاق معطوف به ارزش های والا نقش کلیدی و محوری دارد، که نهضت تربیتی اسلام در عرصه ی مدیریت به ساختن مدیرانی لایق، متخلق و برخوردار از فضیلت اهتمام ورزیده، و نمونه ی عالی چنین انسانی را لایق مدیریت در عرصه ی اجتماع می داند. ...

ملاک های نظام سیاسی پاسخ گو، آسیب شناسی وضعیت موجود نظام اجرایی کشور در امر پاسخ گویی و بررسی ساز و کار قانون گذاری و تاثیر آن در بهره وری نظام پاسخ گو، اهدافی است که در این نوشتار، در قالب اقتراحی مکتوب، دنبال شده است. رهیافت جستار حاضر بیش از سایر جنبه ها، صبغه ی اقتصادی دارد و بر مبنای نسبت پاسخ گویی و کارامدی شکل گرفته است.

نویسنده، در این مقاله، در پی آن است که مساله ی پاسخ گویی را به عنوان امری که صحت خدمت گزاری و سلامت جامعه را تضمین می کند، اثبات نماید. به عقیده ی وی جامعه همچون دستگاه عظیمی است که احتمال اختلال در بخش های مختلف آن را نمی توان منتفی دانست. از این روی، نیاز به ارزیابی مداوم دارد که پاسخ گویی متکفل آن است. علاوه بر این، پاسخ گویی ثمرات و دستاوردهایی به همراه دارد که از آن جمله، پویایی و تحرک جامعه، آگاهی از سلامت فرهنگ و ایدئولوژی، تضمین بخشیدن به نظام آموزشی جامعه، قانون مند شدن فرد و اجتماع، و زایل نمودن عوارضی چون بی تفاوتی و بی تعهدی، نسبت به سرنوشت خود و دیگران، و نیز ایجاد روحیه ی مشارکت جمعی را می توان برشمرد. ...

اعتماد، یکی از عناصر کلیدی در توسعه ی مناسبات اجتماعی است. همچنین اعتماد اجتماعی (اعتماد عمومی) برای دولت، به مثابه سرمایه ی اجتماعی است. بقا و دوام دولت ها، تا حد زیادی، وابسته به میزان برخورداری دولت از این سرمایه است. بنابراین جلب اعتماد عمومی و تقویت آن برای تمامی دولت ها ضروری است. از طرفی پاسخ گویی یکی از حقوق مسلم شهروندان است و در مقابل، وظیفه ی دولت پاسخ گویی است. ...

از جمله عوامل مهمی که روند تحولات اجتماعی را سرعت می بخشد، و فضا را برای استیفای حقوق فردی و اجتماعی افراد فراهم می سازد، و در نتیجه زمینه را برای دست یابی به عدالت اجتماعی میسر می کند، پاسخ گویی دولت و پرسش گری ملت نسبت به خواسته های مشروع آنان است. بر این اساس یکی از مباحث کلیدی و اثرگذار بر تمامی بخش های نظام، اعم از سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، اهمیت دادن به مساله ی پاسخ گویی است. ...

مؤلف، در این اثر، در پی تبیین مفهوم انتقاد و انتقاد پذیری است. او بر این باور است که انتقاد صرف یک داوری و ارزیابی از یک پدیده، و یا یک طرز تفکر است، نه چیز دیگر. سپس در ادامه به بیان تقسیمات و تبیین قیودی که برای یک انتقاد مطرح شده می پردازد و بر این نکته اصرار می ورزد که نباید برای انتقاد هیچ قیدی را منظور کرد و آن را مقید به اوصاف و قیودی نمود در انتها نیز به آداب انتقاد می پردازد و چگونگی تاثیر آن را در به هدف رسیدن منتقد، شرح می نماید.