فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال هفدهم شماره 3 (امرداد و شهریور 1390)

قرآن و سنت، دو منبع جوشان و ماندگارترین می باشند. در روزگار تحمیل آراء بر مجموعه ی ادیان الهی و در نتیجه رخداد نوعی از بدعت و تحریف، بهترین منبع برای دست یابی به حقیقت دین، و درک گستره و ابعاد آن، همین دو منبع لایزال می باشند. دینداری و دین در نگاه قرآن و سنت، چیزی جز نسخه ای گویا و بازنمودی از وجود انسان نمی باشد.
دینداری در نگاه آیات و روایات، تجلی تمامت دین، در جسم و روح انسان است. دین، چراغی فروزنده فراروی انسان است. بنابر این در ابعاد و گستره هم، ناظر به تمامت وجود انسان است. یعنی هر نیاز و گرایش و کششی که در وجود آدمی قرار دارد، دین، به سمت همان ها در تکاپو است و در همان ها مداخله می کند، و لذا حوزه مداخلاتی دین، همه ی ابعاد وجودی آدمی است، که می توان از این ابعاد، یاد نمود. گستره ی نظری و اعتقادی، بشر به حکم برخورداری از فطرت و عقل، نیازمند به مجموعه ای به هم وابسته و سیستم فکری است که دین، در این حوزه ی (نظری و اعتقادی) مداخله نموده و مبدا و معاد و مسائل مربوط به آن دو را به خوبی تبیین نموده، بنابر این، دین، از یک جهان بینی جامع و سیستمی و همه سو نگر برخوردار است. از طرف دیگر، انسان به طور فطری به مفاهیم عالی اخلاقی گرایش دارد، که بخشی از مداخلات دین، که بسیار فعال است، همین بخش است. همچنین انسان، نیاز به امور مادی و اقتصادی دارد، لذا بخش مهمی از تعالیم اسلامی، قلمرو اقتصادی آن است. سلامت اجتماعی بستگی دارد به تنظیم مناسبات حقوقی، که در این بخش هم دین، به صورت جدی مداخله نموده حکومت، قدرت و اداره ی بهینه ی اجتماع، نیاز جامعه به قلمروهای اقتصادی را بیان می نماید، که دین در این قلمرو و گستره نیز به صورت جدی طرح و برنامه ارائه کرده است.
فرهنگ، عامل تحول اجتماعی و ریشه ی همه ی اقدامات انسان است و این قلمروی دیگری در حوزه ی دینداری است، همچنین گرایش های اجتماعی در اسلام، اصلی بنیادی محسوب می گردد.

جایگاه بصیرت دینی در عبور از فتنه ها، مساله ای مهم است که در کتاب و سنت، مورد توجه جدی قرار گرفته است. بصیرت به مفهوم روشن اندیشی و فهم همه جانبه و حقیقت یابی و خصیصه ای الهی و پیامبرانه است، و معیاری است روشن بر گذر از فتنه و حادثه های انحراف گر تاریخی، که در متون شریعت، به عنوان تکلیف پیامبر(ص) به پیروانش معرفی گردیده. چشم باطن است و نیرویی باطنی و قدسی است که فضای تاریکی را در برابر دارنده اش باقی نمی نهد. نیاز اساسی حرکت استکمالی انسان الهی است. دارای فواید و نتایج گرانسنگی است، نظیر شناخت دام ها و فتنه ها، عبرت یابی از تاریخ، عمل قاعده مند و رهایی آخرین حقیقت یابی، که در زمان فتنه، یعنی مصائب سخت و دشوار و تنگناها که همه امتحانی الهی اند و درصورت ندانستن آن امتحان ها. کژی می زایند و کاستی می آفرینند. یک ضرورت همه جانبه است، مفاهیم فتنه گوناگون هستند که قدر جامع آنها گداخته شدن است که همه حوادث، بلاها، نعمت ها و... نوعی گداخته شدن را در مفهوم خود دارند که اگر آنها را نشناسی و از بصیرت دینی، بهره ای نبرده باشی، به نابودی و طغیان و سرکشی و گمراهی خواهی رسید. روزگار بشر با فتنه ها درآمیخته، همه پیامبران در معرض فتنه ها بودند که با بصیرتی والا از آن عبور کردند. فتنه، شبهه می زاید و فساد می آفریند؛ کلیت اجتماع را در هم می شکند و فتنه گر و در معرض فتنه، هر دو را نابود می سازد، معیارهای حق و باطل و عزت و ذلت را به هم می ریزد و فضا را مه آلود و غبار اندود می کند. بصیرت، عامل رهایی از دام فتنه است.
شاخص های بصیرت، عبارتند از: شناخت حق و تعارض با باطل، عمل براساس یقین، قاطعیت و جسارت در برخورد با حوادث و فتنه ها، والا بودن افق دید، تبعیت از امام و رهبر هوشیار جامعه ی اسلامی، که در واقع، جامعه باید به چنین بصیرتی برای استکمال و قرب به خدا و حقیقت یابی و تعارض با باطل دست بیابد.

مدل سازی برای دینداری به نحو مطلوب و ارائه ی الگوهایی برای سنجش عیار دینداری در جامعه ی دینی نیازمند مفهوم سازی و تعیین چارچوب نظری است. در این جستار، نویسنده، پس از اشاره ی اجمالی به نکات مورد توجه جامعه شناسان و روان شناسان، در خصوص الگوهای دینداری و سنجش آنها، به چارچوب نظری هرگونه مدل سازی برای دینداری مطلوب و بایدها و نبایدهای آن می پردازد. نگارنده در این مقاله، که جنبه های هنجاری و توصیه ای (Normative) دارد، توجه به چهار مولفه را در دینداری مطلوب لازم می داند که عبارتند از:1) معرفت (دانش) دینی؛2) احساس (گرایش) دینی؛3) مهارت دینی؛4) بصیرت (بینش) دینی.
هرگونه مدل سازی مفهومی مرتبط با دینداری مطلوب باید بر مدار این چهار مولفه باشد. همچنین الگوهای سنجش دینداری باید بر محور تعادل و تناسب و رشد هماهنگ همین مولفه ها شکل بگیرد. برای تبیین این دیدگاه ساختار مقاله تشکیل شده است از چارچوب نظری مدل سازی برای دینداری مطلوب، اصول حاکم بر روش شناسی سنجش مطلوبیت در دینداری، توجه به رشد متناسب دانش دینی و احساس دینی، نقش دانش و گرایش دینی در مساله ی حقانیت دینداری.

بدیهی است که عقل و خرد اصلی ترین کارافزار دینداری است. بدین جهت است که در اسلام هیچ چیز به اندازه ی بی خردی و تقلید کور نکوهیده و مذموم نیست.
به طور کلی زبان خرد، مطلوبیت و ارزش و جذابیت فراوان دارد. از این رو، قرآن راه برد اساسی دعوت اش را این گونه ترسیم می کند: «ادع إلی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن» (نحل، 125). واضح است که حکمت، وعظ، جدال منطقی و آرام، همه وهمه، از ویژگی ها و امتیازات زبان عقل و خردند.
از نظر اسلام شناخت کلیات اصول دین از وظایف عقل انسان است. وحی نیز به حکم عقل حجت است، و به طور کلی هر ادعای دینی باید به دلیل یا دلایل عقلی مقتضی مورد حمایت قرار گیرد، زیرا که دین به تعبیر قرآن کریم خود برهان است (نساء، 174).
در بینش دینی، عقل رقیب وحی نیست، خرد نیز رسالت پیامبرانه دارد. کتاب و حکمت عدل همدیگرند، وحی و عقل دو منبع برای دریافت دین اند.
در رویکرد خردگرایانه به دین، میان دین و سایر غرایز فطری و طبیعی بشر تعارضی وجود ندارد، بلکه دین در حقیقت تعدیل کننده ی غرایز و اصلاح گر آن به شمار می آید.

نوشتار حاضر در صدد روشن ساختن مزیت دینداری توام با معنویت، بر گونه های دیگر آن است. نگارنده در مقدمه ی بحث خود با اشاره به دوگانگی پدیده ها و نیز مسائلی که در معرض فهم انسان قرار می گیرند و به محسوسات تجربی و غیرمحسوس تقسیم می شوند، بر این باور است که از این ها دو گونه فهم نیز متصور شود، که اولی به وسیله ی ابزاری به نام عقل علم فهم می گردد و آن دیگری از راه شهود نفسی و در تعبیر نگارنده شعور مرموز انسانی. وی مفاهیم کلی و از جمله مسائل ماورای ماده، همچون موضوعات دینی، روحی، و آن چه فهم آن در غیب اطلاع انسان است را از زمره ی مسائل تحت نظر شهود نفسی دانسته و معتقد است که این دسته از امور و مسائل، به لحاظ اهمیت، مقدار و هدف غایی بودن در درجه ی اول زندگی انسان قرار دارند و لذا التفات و توجه به آنها لازم تر و ضروری تر است، هر چند که از دیگر مسائل نیز نباید غفلت ورزید.
پای مساله ی عرفان حقیقی نیز در همین رابطه به میان می آید زیرا لازمه ی وقوف و آگاهی بر مسائل نوع دومی به کاربردن قوه ی نطق با رویکرد به معنای ادراک کلیات است و لذا آن چه از این نوع آگاهی به دست می آید ایمان و باور موجه و یقینی است و همین جا وجوه تمایز ایمان و باور موحدانه با عقیده نیز روشن می گردد.
نویسنده بر این باور است که آن چه زندگی را شیرین و گوارا می سازد ارمغانی است در هدف مندی ای که دینداری با رویکرد به معنویت آن را در پی دارد، زیرا ادراک های شهودی همراه با احساس لطیف توسط نیروی غیبی به وسیله ی بخش آگاه ضمیر انسانی به دست می آید که با ذات باری تعالی در ارتباط نهانی و خودکار است؛ در حالی که ادراک های عقلی معمولا خشک و بی روح و خسته کننده اند. البته هر کدام از پیروان عقل و شهود ممکن است از قرآن برای اثبات مدعای خود استدلال نمایند، لیکن تامل در آموزه های عرفانی رسیده از شارع مقدس و امامان معصوم به روشنی بر مزیت دینداری با رویکرد به معنویت گواهی می دهند.
سخن از ایمان بود، اما ایمان چیست و چه تاثیری بر رفتار آدمی می گذارد؟ وقتی به قرآن و کتاب مقدس عهد جدید و متون دینی اسلامی مراجعه می کنیم می بینیم ایمان واقعی همان باور از سر صدق و یقینی است که رفتار و گفتار و کردار شخص را به اقتضای آموزه های خود تحت تاثیر قرار داده باشد و جز آن، معنای تسامحی لفظ ایمان است.
چگونه می توان بار معنویت را در دینداری یافت؟ چندین راه وجود دارد که در این نوشتار به اهم آنها اشاره می شود. تهذیب اخلاق، اساسی ترین راهکار است که برون دادی از تهذیب نفس تلقی می گردد، همچنین موجب تقرب به خدا می گردد اما تقرب نیز معنای خاص خود را دارد که به آن اشاره می شود.
به هر حال، آن چه ما در این زندگی با آن رو به رو هستیم انتخاب و گزینش راهی است که بتوانیم به وسیله ی آن نزد خدا حجت بیاوریم. ولی انسان بین احکام عقل و عشق کدام یک را می تواند برگزیند؟ در مجموع چهار مستمسک وجود دارد که نویسنده گزینه ی چهارم را ترجیح می دهد و آن تلفیقی از فهم باطنی و ظاهری، احکام عقل و عشق، اما متناسب با اقتضای مقام است.
جان سخن در پایانه ی بحث مطلبی است که به دینداری عاشقانه به عنوان معنویت ناب می نگرد؛ و دعا به شرط رعایت شرایط آن بهترین نقش را در تلطیف روح و تزکیه ی باطن به مثابه نردبانی که انسان طالب را به بام مطلوب می رساند ایفا می نماید.
در خاتمه ی بحث به الگوی نظری دینداری مطلوب از این منظر نگریسته می-شود و با یک نتیجه گیری این نوشتار به پایان می رسد.

تجربه ی تحول میان جهان نوین و قدیم، گرچه تجربه ی مشترکی است، اما این اشتراک بیشتر اسمی و لفظی است تا محتوایی و مسمایی، چون تجربه ی تحول در دنیای مدرن تفاوت های اساسی با آن در جهان پیشامدرن دارد. این تفاوت به واسطه ی سه ویژگی تحول در جهان مدرن یعنی سرعت تحول، دامنه ی تحول و عمق و ژرفای تحول به نمایش درآمده است.
در سپهر مدرن و جهان پیشرفته ی امروزی به تمامی ساحات زندگی، از جمله مهم ترین ساحت آن، یعنی چگونگی دینداری، مشمول تحول بوده است. پیامد تحول در ساحت دین همانا دگرگشت ها و جابجایی ها در مدل دینداری می باشد. از این روی در این نوشتار نگاه معطوف به مدل دینداری گردیده است که توانایی عمل و ظرفیت استمرار و حضور در چنین سپهری را داشته باشد. به نظر می رسد این مدل همانا مدل دینداری «خردگرا معنویت گرا» است که اسلام مولد و موید چنان دینداری می باشد. مدل دینداری خردگرا معنویت گرا چون هر مدل دیگری برساخته ی سه بخش و محور کلیدی ذیل است.
1) اصول توجیهی این مدل؛2) خصوصیات اساسی مدل؛3) شرایط عمومی مدل.
در این نوشتار هر سه محور، به ویژه خصوصیات اساسی، که بدنه ی اصلی این جستار را می سازد، به تفصیل مورد بازکاوی و تحلیل قرار گرفته است. در بخش نخست چهار عامل نامبرده شده که هر کدام به گونه ای ضرورت چنین مدلی از دینداری را در جهان امروزی به نمایش می گذارند.
در بخش دوم عقلانیت، حقیقت، نظم پذیری و نظم زایی به عنوان سه خصوصیت اساسی مدل دینداری «خردگرا معنویت گرا» که هر خصوصیت به نوبه ی خود برخواسته از مجموعه ای از عوامل و عناصر هستند، همگی به طور مشروح، تبیین و تحلیل گردیده است. در بخش سوم حدود یازده وضعیت و عامل به عنوان شرایط عمومی این مدل دینداری بازگو شده است. در نهایت نتیجه گرفته می شود که مدل دینداری خردگرا معنویت گرا از توانایی و کارامدی لازم و بالایی در جهان پیشرفته ی امروزی بهره مند است.

اسلام دینی اجتماعی است و احکام فردی آن نیز آهنگ اجتماعی دارد و از آنها در جهت اصلاح و تقویت روابط اجتماعی و اجرای اهداف مقدس جامعه بهره می گیرد. در این دین مبین، میان عبادات فردی و اجتماعی پیوندی اصیل و محکم برقرار گردیده است و این امر نشان دهنده ی آن است که هدف والای اسلام، تنها ساختن فرد دیندار نیست، بلکه ساختن جامعه ی مطلوب دینی نیز هست؛ جامعه ای که روابط اجتماعی آن براساس اهداف و احکام دین سامان گیرد و در سایه سار فضایل اخلاقی مطلوب، هم میان مسوولیت-های اجتماعی و ایمان اسلامی ارتباطی قوی و غیرقابل انفکاک پدید آورد و هم روابط انسان با خدا و اعضای جامعه را به روشی آرمانی تنظیم گرداند که رستگاری و کمال فردی و اجتماعی انسانی را تضمین نماید. مرحوم علامه طباطبایی(ره) از جمله حکما و اندیشمندانی است که در تفسیر المیزان و اندیشه های فلسفی خویش توجه خاصی را به تبیین ویژگی های مهم و اساسی اخلاقی اسلامی، به مثابه فضایل اخلاقی موثر در ایجاد و گسترش دینداری مطلوب در جامعه ی انسانی معطوف داشته و معتقد است که اخلاق را رویکرد فضیلتی از یک طرف هم مرز با اعتقاد و از طرف دیگر، هم مرز با عمل و فعل می باشد. ایشان جامعه ی بدون فضایل اخلاقی مطلوب را اجتماعی سست و بی بنیاد در عرصه ی دینداری برشمرده است. سعی نگارنده در این مقاله آن است که به تبیین مهم ترین فضایل اخلاقی موثر در ایجاد و گسترش دینداری مطلوب جامعه ی انسانی در اندیشه ی علامه طباطبایی(ره) مبادرت ورزد.