فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال هفدهم شماره 4 (مهر و آبان 1390)

در این نوشتار، به مقوله ی تحجرگرایی در گستره ی تاریخی و ذکر خصوصیات آن پرداخته شده است. تحجرگرایی همان بستگی ذهنی، جمود در افکار و سطحی نگری و عدم گذر از ظاهر به باطن امور است. پافشاری نابخردانه بر عقیده و فکری غلط است. رویگردانی از راهی مفید و عقلایی است و جاهلان، معدن و جایگاه تحجر و جمودند.
این تفکر غلط، در گستره ی تاریخی، در سطحی وسیع گسترده شده و ضربه های جبران ناپذیری را بر روند حرکت های اسلامی زده است. نقطه ی مقابل تحجر، بصیرت است که همان روشنایی خرد و ضمیر است که در قرآن مجید و متون دینی بر آن سفارش اکید شده است. از منظر شهید مطهری باید عقل غربال کننده باشد، نقاد باشد، با علم هماهنگ باشد و... فقدان بصیرت، نتیجه اش تحجر است. فصلی عمده از نوشتار، به ظهور تاریخی تحجر از منظر شهید مطهری در سه جریان تاریخی اختصاص دارد:1) خوارج نهروان؛2) اهل حدیث (سلفیه)؛3) اخباریون.
در هر موردی مباحث مفصلی از منظر علامه شهید مطهری مطرح شده که از ناحیه ی این سه فرقه، ضربات مهلکی در تاریخ، بر جریان تفکر ناب اسلامی وارد گردیده است.
در بخش دیگر نوشتار، به خصوصیات متحجران پرداخته شده و صفات و خصلت هایی که دارای نمود هستند، مطرح گردیده است؛ نظیر فقدان درک قاعده مند مسائل و احکام اسلامی، جمود بر آراء و تعصب در آنها، ضعف بنیان های فکری، محدود بودن در افق نظر و گستره ی نگاه، حاکمیت جهل و خرافه بر آنها، توجه نکردن به توطئه ی دشمن، رفتن به سوی افراط و تفریط، جداسازی دین از تعقل، جداسازی دین از دولت، تواضع در برابر حاکمان، تخلف از فهم قضایای تاریخی، اخلاقی، اجتماعی. در بخش پایانی نوشتار به دوام تحجرگرایی در جامعه ی دینی معاصر پرداخته شده و مظهر و نماد آن را در انجمن حجتیه مورد بازشناسی و تبیین قرار داده ایم. اندیشه ی جدایی دین از سیاست، موضع گیری در برابر انقلاب اسلامی، اعتقاد به فراگیری ظلم و فساد، از جمله باورهای غلط آنان است.

نویسنده در آغاز نگاهی به خاستگاه جمود و تحجر دارد تا نقطه ی انحراف آن روشن شود. دو مورد از گذشته تا حال را یادآور می شود و این بدان خاطر است که به عقیده ی وی تا انسان نسبت به منشا یک عارضه آگاهی نداشته باشد، قادر به درک آن نیست و نمی تواند در صدد رفع و جبران آثار و فرامدهای ناخوشایند آن برآید؛ چه آن که رفتار و کردار انسان در گرو نوع آگاهی او از مسائل است و این همان چیزی است که پندار او را شکل می دهد.
وی در ادامه خاطرنشان می سازد که تحجر گرچه منشا گرفته از جهل است، لیکن این جهل به معنای بی سوادی نیست، بلکه به معنای سرپوش نهادن روی چراغ عقل و فرومیراندن آن است. از این رو با دو نوع تحجر رو به رو هستیم؛ جمود معرفتی و جمود ناآگاهی.
سپس در بخش های بعدی دامنه ی بحث را به گستره ی میدان تحجر در عرصه های گوناگون زندگی انسان، همچون اقتصاد خانواده، مسائل اجتماعی فرهنگی، آموزشی تربیتی، اقتصادی اجتماعی کشانده، نشانه هایی از تظاهرات رفتاری و پنداری آن را یادآور می شود و با نتیجه گیری به نوشتار خود پایان می بخشد.
نکته های این نوشتار عبارتند از:•تحجر دارای دو بعد افراط و تفریط است، چنان که جمود با تمام گستره ی خود گونه ای از تفریط است و غلو گونه ی افراط آن.
•میان اطاعت کورکورانه ی ناشی از جمود، و تعبد یا تسلیم عبادی تفاوت است.
•نوعی از جمود و تحجر را در قالب آزاد اندیشی می بینیم، چنان که مسلک عقلانیت لیبرال قدیم و جدید بدان می نگرد.
•سخت گیری در مناسک دینی موجب زده شدن از اصل دین و ایجاد مقاومت در برابر آموزه های آن، و در نهایت منجر به رویکرد نسل نو به سکولاریسم می شود.
•تهاجم فکری و فرهنگی عامل بیرونی انحطاط است و موجب التقاط می شود، ولی جمود عامل درونی انحطاط است، موجب تحجر می شود. نقطه ی مقابل جمود اباحی گری و حد وسط این دو، روشن بینی و به تعبیر دیگر، عقلانیت و بصیرت است.

تحجرگرایی در گستره ی تاریخی، آفات و آثار زیان باری را در پی آورده و حرکت تاریخ اسلامی و فرهنگ بالنده ی برآمده از اسلام را دست خوش توقف در بستر حرکت خویش قرار داده است. متحجران و کژاندیشان، محل بسیاری از افکار خرافی قرار گرفته اند، که در این نوشتار به آنها پرداخته شده است، همچون جمود بر ظواهر و فنای حقیقت، به کار نبستن عقل و خرد در فهم مفاهیم عالی دین، که می توان به عنوان نمونه به ظهور جریان متحجر اخباری گری و ضربه های فراوانی که بر پیکره ی امت اسلامی وارد ساخت، اشاره نمود؛ مبارزه با عقلانیت، رواج تقدس مآبی افراطی، نابودی صاحبان فضیلت، به گوشه ی انزوا رفتن آنها و شهادت فراوانی از صاحبان فضیلت در گرداب جمود و تحجر.
ارتجاعی نشان دادن چهره ی دین، پیدایش هرج و مرج در حوزه ی تبلیغات دینی، که خود آفتی بزرگ در صحنه ی تاریخی و اجتماعی است. تحریف چهره ی شخصیت های بزرگ تاریخی، حتی تحریف چهره ی امامان شیعه و شخص پیامبر اکرم، که متاسفانه توسط متحجران صورت گرفته و خیل دیگر متحجران، آنها را تلقی به پذیرش نموده اند. رخداد تحریف معنوی در تفسیر قرآن و نیز رخداد تحریف مفاهیم عالیه ی دینی، که از رهگذر آن جنایات تاریخی بی شماری روی داده است.

در کوتاه نوشتی که پیشتر انتشار پیدا کرد، به تبیین مفهومی خرافه پرداختیم. اینک بر آنیم تا به خرافه با چشم انداز و افق آیات قرآن کریم بنگریم. مسائلی که در قرآن کریم تحت عنوان خرافه بیان شده است، از چند جهت می توان آنها را مورد بررسی قرار داد:یک دسته اموری است که غیرمسلمانان به جهت دیدگاه خاصی که دارند، آنها را خرافه می پندارند و بودن آنها در قرآن را دلیل بر وجود خرافه در قرآن بیان می کنند و بعضی از مسلمانان با تاثیرپذیری از آنها، همان مدعا را تکرار می کنند.
یک دسته اموری است که در قرآن از آنها به خرافه یاد شده است. تلاش می کنیم تا با تفکیک بین مسائل، به تبیین دیدگاه قرآن در باب خرافه بپردازیم. خرافه یا ناشی از ندانی است و یا ناشی از رویکرد خاص به مقوله-هاست. در نهایت به بستر شکل گیری و رشد خرافه خواهیم پرداخت.

نویسنده با اذعان به این نکته که خرافات نشات گرفته از جهل و بسته بودن مدار فکر انسانی است و طبیعتا با نوعی جمود و تحجر عجین گردیده است، به رازکاوی پدیده ی خرافه می پردازد. وی به این نتیجه رسیده است که خرافه پیامدهای بسیار نامطلوبی در جهت تضعیف و حتی نابودی عقاید راستین دینی به جا می گذارد که از اهم آنها التقاط معارف و اعتقادات ناب دینی با یاوه ها و باورداشت های بی اساس است.
سپس به راز کراهت و گاهی حرمت خرافه گرایی از نظر دین مبین اسلام با رویکرد به مبانی محکم عقلی و نقلی می پردازد، لیکن به نظر وی این سوال همواره وجود دارد که چرا با این حال عوام نسبت به آن رویگردان نمی باشند و دلیل آن را جهل مضاعف شان نسبت به خرافی بودن باورهای خود می داند.
وی پس از بحثی پیرامون جمود فکری به عنوان بستر مناسب خرافات در پیروی از رسوم، افکار و عقاید غیرمنطقی، و کاوشی در ارتباط با خیزش گاه التقاط در خرافه، عامل اصلی روی کرد به آن را عارضه ی ناپسند خردگریزی دانسته و بر این اساس رویگردان بودن آنان را از عقلانیت و آگاهی بر مبنای منطق و دلیل خردپسند طبیعی می شمارد. اما به همین دلیل که آنان در عمق جهل و ناآگاهی قرار دارند و در پذیرش هر نوع اعتقادی معذورند، وظیفه ی رهبران راستین دینی و علما و حتی آگاهان مردم را کمک به آنان در جهت روشن نمودن ذهن تاریک و خرافه گرای آنها می داند و سخن را پس از چند راهبرد کوتاه در زمینه ی یادشده با نتیجه گیری از بحث به پایان می برد.

دین و دینداری هنگامی که لباس بشری به تن نمود، چون دیگر امور فراز و فرود می گیرد و متصف به حسنات و سیئات، سلامت و آفت می گردد. از شمار آفات و آسیب هایی که متوجه دین و دینداری می باشد و بدان گرفتار می شود همانا غلو و افراط است که در این نوشتار پیامدهای ویران گر آن بر دین و دینداری تحلیل شده است. دو پیامد مخرب غلو بر دینداری که در این جستار بازنموده شده است عبارتند از:1) خلوص زدایی از دین؛2) ناتوان سازی و ناکارامدی دینداری.
این دو پیامد ویران گر نامبرده در چهار ساحت دینداری به نمایش درآمده است که در هر چهار لایه نتایج زیر را به همراه داشته است.
در ساحت دینداری اعمالی و شعائری، غلو به تحریف، خشونت، سخت گیری و مشقت، اباحی گری و بی مبالاتی می انجامد.
در ساحت دینداری معرفتی غلو سبب بی نیازی از سایر علوم و معارف بشری، عقلانی سازی افراطی دین و دینداری و زایش و رویش مدعیات ناسازگار با حقیقت و واقعیت می گردد.
در ساحت دینداری اعتقادی، زمینه ی مسوولیت گریزی، به ویژه از گونه ی اجتماعی آن را فراهم می آورد.
در ساحت دینداری تجربی، شریعت ستیزی، دنیاگریزی، خرد سوزی و اخلاق گریزی را تولید و تقویت می نماید.

عزاداری در شهادت معصومین به ویژه حضرت سیدالشهداء یکی از سنت ها و مراسم مهم شیعیان است که به عنوان شاخصه ی مهم مکتب تشیع، از صدر اسلام توسط اهل بیت، عاشقان و رهروان آنان حفظ و برقرار گردیده است.
طبیعی است که پس از گذشت قرن ها از این وقایع تاریخی و سرنوشت ساز و جبهه گیری شدید دشمنان و طاغوتیان زمان، این حقایق تاریخی، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه توسط دشمنان و یا متاسفانه دوستان جاهل، دست-خوش تحریف گردد.
نگارنده در ابتدای این مقاله تلاش کرده است تعریف صحیحی از عزاداری ارائه دهد و به بیان تاریخچه و فلسفه ی عزاداری بپردازد.
در ادامه آسیب ها و آفت هایی که در عزاداری معصومین، به ویژه حضرت سیدالشهداء، راه پیدا کرده است بیان شده که به سه دسته زیر تقسیم می شوند:1) آسیب ها در بعد اندیشه و مبانی فکری؛ مثل شبهات وهابیت، توطئه های استکباری، سوء استفاده ی سکولاریزم، نگاه کاسب کارانه به مقوله ی عزاداری و...
2) آسیب ها در بعد گفتار و نوشتار؛ مانند خواندن روضه های دروغین و بی-پایه، به کار بردن الفاظ و ادبیان سخیف، محو شدن برخی سنت های پسندیده، گرایش به تفکر صوفی گرایانه و عزلت نشینی و توجه نکردن به مسائل اجتماعی و سیاسی، گرایش های عامه پسند (که در بعد اندیشه نیز مطرح می-شود)، و...، که همه ی این مصادیق به سه محور تحریف، تضعیف و بدعت برگشت می کند.
3) آسیب ها در بعد رفتار که برگشت به حوزه ی عملکرد دارد؛ مثل شور محوری به جای شعور محوری، کاسب کاری، توجه بیش از حد به قالب و ظاهر مداحی تا محتوا، باند بازی و مرید بازی، ارتباط نداشتن با علما و روحانیت و...
عامل و انگیزه به وجود آمدن این گونه آسیب ها را می توان نقش حکومت ها و تاریخ نگاران درباری، خشک مغزی و جمود فکری، دگرگونی فضای اجتماعی و تغییر در گفتمان عاشورا و نگاه تقدیرگرایی در تفکر دینی برشمرد، که برای رفع و جلوگیری از ورود چنین تحریف هایی، توجه عملی به فرمایشات علما و مراجع عظام تقلید، به ویژه رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری(مد ظله العالی)، رعایت بایسته های عزاداری، آشنایی با احکام عزاداری و عمل به آنها پیشنهاد می گردد.