فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال هفدهم شماره 5 (آذر و دی 1390)

اگر فهم دینی، بدون معیار و مرجع متین و قابل اعتمادی باشد، هرگونه تفسیر و تعبیر به حوزه ی دین شناسی وارد می شود و مقوله ی التقاط از همین مجرا روی می نماید.
التقاط، درآمیختن چیزی به چیز دیگر است و التقاط دینی، درآمیختن آموزه های غیردینی با آموزه های بلند دینی است که در نتیجه، جوهره ی دین اصیل تجزیه خواهد شد و چیزی دیگر، معیار سنجش دین واقع خواهد شد و تفاسیر مغایر با دین، به میدانی تجویزی وارد خواهد گردید. حقیقت امر این است که دین گرایی اصیل با دین گرایی التقاطی، تقابلی ماهوی دارد.
دو نمونه از التقاط را می توان التقاط لیبرالی و مارکسیستی دانست، که در فاصله ی دهه های گوناگونی با مفاهیم و آموزه های دینی التقاط یافته اند و دو خط التقاطی را به عنوان دو شاخصه ی فکری در ایران به وجود آورده اند که پیامدهای آن، در حوزه های معرفتی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و... انحرافات عمده ای را سبب گشت.
مهم ترین پیامد و نتیجه ای که این مقوله در تداوم تاریخ اش نشان داده ظهور پدیده ی سکولاریزم در داخل و بدنه ی جامعه ی اسلامی بود، که نتایج نامیمونی را در این حوزه، از خود بر جای نهاد. به محاق کشاندن دین، افزایش التقاط و امتزاج در آموزه های دینی، حذف سیاست و حکومت از اندام دین، عرفی اندیشی فهم دینی و نفی اجتهاد مصطلح، امتزاج و اختلاط آموزه های دینی با نگره ای سکولاریستی و دنیوی سازی آموزه های دینی، از قبیل مفاهیم اخلاق دینی، حقوق دینی، و نیز محدود سازی آموزه ها و حداقلی نمودن آموزه های دینی، و نفوذ تساهل و تسامح در اندیشه های دینی، از جمله تغییراتی بود که در گرایش های دینی و فهم آن حاصل گردید. نتایج این روند، رواج اباحی گری در عقیده و رفتار برخی از مسلمانان بود، که البته روح حاکم بر نگره های سکولاریستی در فضای جوامع دینی، به نوعی شکل یافت که خود داستان غم باری بود که حاکمیت تفکر لیبرالی و استعماری را بر جوامع اسلامی متجلی نمود. بنابر این سکولاریزم، یک نشانه برای عقب نشینی در حوزه ی دین گرایی هم شمرده شده و این روند، زیر بنای تغییرات دنیوی گرایانه در همه ی عرصه ها و ساحت ها گردید.

آیا جامعه ی اسلامی می تواند جامعه ای مدرن باشد؟ جامعه ی دینی جامعه ای است که در آن، اندیشه ی دین به شکل طبیعی در عقلانیت رفتاری مندرج شده باشد. مدرن بودن هم مساله ای است مربوط به عامل بودن انسان، و پست مدرنیسم یعنی فراتر رفتن و عبور از مرزهای مدرنیته. انسان بیدار و مستقل و حق مدار در جامعه ی اسلامی همواره در جست و جوی فهم این مساله است که کیست، به کجا می رود و برای چه می رود و در این جا مبنایی مهم و اساسی وجود دارد، که رئالیسم اصیل و حق مدارانه است.
در غرب، به سبب سیطره ی دو، سه قرنه ی اندیشه ی لیبرال، به طور طبیعی عقلانیت فنی مطرح گشته است و در اندیشه ی لیبرال مساله ی ریشه، مساله-ای بی معنی و یا بی ارزش اعلام شده است و لذا گشتن به دنبال حل آن عبث و بی فایده تلقی می شود. در مرتبه ی اول، مفهوم بسیار رایج از مدرنیته رواج دارد که در آن به کارگیری ابزار پیشرفته ی تکنولوژیک علامت مدرنیسم است؛ جدای از عمل فرد یا جمع باآن. در مرتبه ی دوم، مدرنیته براساس عقلانیت فنی است که در مرتبه ی پیشرفته تری از تعریف اول قرار دارد و ضمن به کارگیری ابزار پیشرفته، هم به عمل فرد توجه دارد و هم به معیار عقلانیت برای ارزیابی عمل.
در مرتبه ی سوم، مدرنیسم براساس عقلانیت اصیل است که در مرتبه ی پیشرفته تری نسبت به تعریف دوم قرار دارد، زیرا در آن علاوه بر آن که عمل پایه ی مدرن بودن است، معیار ارزیابی عمل نیز دقیقا حقیقی است و هیچ عنصر جعلی در آن نیست.
جامعه ی اسلامی با مفهوم دوم از مدرنیته که در جوامع دموکراتیک لیبرال رواج دارد، ناسازگار است و مفهوم اول از مدرنیته نیز اندیشه ای سطحی است و در حقیقت مدرن زدگی است، نه مدرنیته. اما آنچه بر عقلانیت اصیل استوار و متناسب با جامعه ی دینی است را فرامدرنیسم می نامیم و بر این اساس در جامعه ی اسلامی باید برای توسعه به یکباره آهنگ فرامدرنیته براساس عقلانیت اصیل نماییم.

در این جستار به وجه التقاطی آنچه نامبردار به «عرفان های نوظهور» است و خطری که برای رکن مهم سلامت اجتماعی، که سلامت معنوی است، دارد توجه شده است. از نظر نگارنده مقسم قراردادن لفظ عرفان و قسم قراردادن آنچه نامبردار به «عرفان های نوظهور» است جامعه ی ما را دچار نوعی خطای اشتراک لفظ نموده است، و به طور استدلالی در صدد اثبات این حقیقت است که عبارت «ضد عرفان» برای چنین فرقه های التقاطی مناسب است، زیرا شاخص ها و مولفه های این فرقه ها با هرگونه معرفت، به معنای اصیل آن، ناهماهنگ است. همچنان که تقسیم معرفت به معرفت کاذب و معرفت صادق خطاست (چون مولفه ی صدق در تعریف معرفت اخذ شده است و معرفت کاذب تناقض نمون است)، نگارنده تقسیم عرفان به عرفان کاذب و عرفان حقیقی را نیز از عوارض همان خطای اشتراک لفظ می داند، چون شناخت حقیقت و ارتباط با مراتب مختلف آن در حد (تعریف) عرفان اخذ شده است، لذا «عرفان کاذب» نمی تواند یکی از اقسام عرفان و قسیم «عرفان حقیقی» باشد. تنها راه مجاز ورود این فرقه ها در تقسیمی صحیح این است که راه های سلوک انسان و سبک و شیوه ی زندگی او را تقسیم کنیم به طریق عرفان و طریق ضد عرفان. یکی از عوارض اطلاق نام عرفان بر این فرقه ها سوگیری مثبت ذهن مخاطب در رویارویی اولیه با این فرقه های التقاطی است. از این رو کلاسیک شدن اطلاق نام «ضد عرفان» بر این فرقه-های التقاطی در ابتدای رویارویی معنایی جامعه ی دینی با آنها باعث توجه، حساسیت، مواظبت و مراقبت سلامت معنوی خواهد بود.
تاثیر «ضد عرفان» ها بر معرفت شناسی دینی محور دیگری است که مورد توجه نویسنده در این مقاله است.
در این میان تاکید شده است که از شاخص های عرفان اسلامی لزوم هماهنگی کامل عقل و شهود با وحی و شریعت است و در غیر این صورت آنچه در گذشته یا امروز به نام عرفان اسلامی، اما مخالف این اصل و رکن اساسی ترویج شده است، نیز، در ذیل «ضد عرفان» طبقه بندی می شود و همانقدر دچار عارضه ی التقاط، و برای سلامت معنوی جامعه خطرناک است که فرقه های التقاطی جدید.

مساله ی اصلی این تحقیق دست یابی به مفهوم ویژه ای از تشخص است که در دو پرده نمود می یابد: فرد و جمع. بر این اساس نگارنده بحث خود را نیز در دو بخش هویت و ملیت قرار داده است، چه آن که معتقد است ملیت به واقع همان هویت جمعی و دارای اعتبار عینی اجتماعی است. با این رویکرد به تعریف و ارائه ی شناختی از ابعاد هویت و عوارض نبود آن در بخش اول می پردازد.
نویسنده با فرض این که هویت مادی از نظر علمی و تجربه ی تاریخی چندان دارای اعتبار و ثبوت عقلی نیست، به هویت معنوی و اعتقادی روی می آورد و آن را از نظر دینی معتبر می داند و معتقد است که دشمن نیز در پی مسخ و زوال همین نوع هویت در ملت های دیگر است.
وی در بخش دوم به مساله ی ملیت و اعتبار آن از نظر دینی و عقل عرفی می پردازد و پس از نگاهی به خاستگاه اولیه، به کند و کاو در ارتباط با معنادهی آن در عرف های مختلف روی می آورد. وی چنین نتیجه می گیرد که ملیت دو معنای مثبت و منفی می تواند داشته باشد که آن چه مورد برداشت دشمن از آن قرار گرفته، استفاده از نوع منفی آن بوده است.
ملیت در دایره ی معنادهی تشخص جمعی و وابستگی به سرزمین برای دفاع از آن در مقابل دشمن، نه تنها منفی نیست، بلکه یک لازم عقلی و مورد تاکید دین مقدس اسلام است، اما آن چه بدان چهره ی کریه و منفوری داده است، همانا جنبه ی افراطی آن. یعنی وابستگی به آب و خاک تا مرز پرستش و فدا کردن همه ی ارزش های دیگر برای آن است. این معنا تاکنون موجب وارد آمدن لطمه هایی بر پیکر مکتب اسلام و امت واحده ی اسلامی بوده است و سبب پیدایش تفکر سکولار و سپس نفوذ استعمار و تحت سلطه ی اجنبی قرار گرفتن سرزمین های اسلامی شده است.
وی با اشاره به نمونه ای از این معنا در وضعیت فعلی به عنوان ناسیونالیسم پست مدرن، که ملغمه ای مبهم و گیج کننده است، بحث خود را به پایان می برد.

فرض ما در این مقاله بر این است که تبیین صحیح مفهوم انتظار و شناخت کارکردها، بایدها، نبایدها و چالش های پیش روی آن در حوزه ی اندیشه ی اسلامی و براساس آموزه های درون دینی، می تواند نقش مهمی در تقویت و تثبیت دینداری مطلوب ایفا نماید، و در مجموع، زمینه های باور به انتظار موعود را تسهیل و تقویت کند. زیرا که انتظار و مباحثی از این قبیل، عهده دار ترویج امید به آینده ی بهتر را در بر داشته و دارد، امیدی که در اعماق و درون جان تمامی انسان ها وجود دارد، و به گونه ای خاستگاه فطری، داشته و گرایش فطری زیر بنای آن به شمار می آید.

وقوع انقلاب اسلامی را می توان بزرگ ترین رویداد مهم در حوزه ی مذهب تشیع در قرن حاضر دانست. انقلاب ایران منجر به اهمیت یافتن تشیع به عنوان کانونی ژئوپلیتیک در جهان شد. به نظر می رسد انقلاب اسلامی ایران باعث رشد و ارتقای سطح فکری و بینش سیاسی شیعیان کشورهای منطقه شده و در تشکیلاتی شدن آنان نقش داشته است. در کنار صدور انقلاب، که امری ارادی است، شاهد بازتاب انقلاب اسلامی به مثابه امری غیر ارادی در سطح جهان هستیم. ایدئولوژی این انقلاب و حضور رهبری کاریزماتیک آن منجر شد تا شیعیان جهان شیفته ی این انقلاب شوند. بنابراین تبیین جایگاه ژئوپلیتیکی شیعیان بعد از پیروزی انقلاب ایران، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پژوهش حاضر ناظر به این پرسش است که بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر ژئوپلیتیک شیعه چه تاثیراتی را در پی داشته است؟ بنابراین تلاش می شود تا بازتاب انقلاب ایران در متن خیزش جهانی اسلامی ارزیابی شود. مفروض پژوهش حاضر بر این مبنا استوار است که بازتاب جهانی انقلاب ایران بر گسترش ژئوپلیتیک شیعه هم مستقیم و هم غیر مستقیم بوده است. از این رو انقلاب اسلامی به مثابه نمونه ای الهام بخش برای تشیع بوده است. انقلاب ایران منجر به اهمیت یافتن مذهب شیعه در جهان، به عنوان یک ایدئولوژی مبارزاتی شد. بازتاب این امر در جوامع شیعی به صورت رشد خودباوری، توجه به شیعه به عنوان عامل هویت و وحدت جمعی شد، از این رو شیعیان در جهت رشد و ارتقای جایگاه سیاسی خود گام برداشته و با تاسیس یا تقویت احزاب و گروه های سیاسی به حضور و نقش آفرینی در ساختارهای سیاسی کشورهای خود پرداختند. این فضا زمینه را برای ارائه-ی الگویی انقلابی و وحدت آفرین میان مسلمانان جهان ایجاد نموده و باید از مخاطرات ناشی از منازعات بین مذهبی که باعث تشتت و تفرق جهان اسلام می شود برحذر باشد.

ضرورت وقوع تحول در علوم انسانی موجود در دانشگاه ها به یکی از دغدغه های معاصر تبدیل گشته است. در این تحقیق، هدف نویسندگان بیان ضرورت یکی از انواع تحولی است که باید در علوم انسانی شاهد وقوع آن باشیم. یکی از گام های مهم در مسیر اسلامی شدن دانشگاه ها، متحول ساختن علوم انسانی به معنای تصفیه ی آن از رویکرد التقاطی است. قطعا آن نوع علوم انسانی رایج در دانشگاه که دچار التقاط و گاه الگوبرداری صرف از تئوری های دیگر ملل و تمدن ها و فرهنگ ها می باشد، نمی تواند جزئی از یک دانشگاه اسلامی به حساب آید، چرا که در قالب چنین نظام فکری، تنها تئوری ها و مسائلی که مطابق مبانی آن فرهنگ ها باشد، به رسمیت شناخته می شوند، نه مطابق مبانی و اصول اسلام و قرآن. لذا بسیاری از ارزش های مورد تاکید در دین اسلام قابل دفاع و تبیین نخواهد بود. اسلام ضمن این که ما را به فراگیری و عبرت گرفتن و استفاده از اکتشافات و تجربیات و پیشرفت های علمی، فکری و اجتماعی ملل و فرهنگ های دیگر دعوت و تشویق می نماید، اما هیچ گاه قائل به وانهادن استقلال و هویت فطری و الهی و قرآنی نیست. بنابراین التقاط مبانی و اصول فکری و علمی تمدن ها و فرهنگ های غیر اسلامی در حوزه ی علوم انسانی، یکی از آسیب های عمده برای علوم انسانی در نظر گرفته می شود و تطهیر آن از این آسیب یکی از گام های مهم در ارتقا و اسلامی شدن دانشگاه ها محسوب می گردد.