فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال هفدهم شماره 6 (بهمن و اسفند 1390)

نفاق پدیده ای اجتماعی است که به صورت یک جریان معارض پنهان شده در زیر چتر دین در زمانی که حکومت اسلامی و حکومت قرآنی و حق به وجود می آید شکل گرفته و میکروب آن رشد می کند و جامعه ی نوپا و انقلابی را از درون مورد تهدید قرار می دهد.
در برابر پدیده ی نفاق و پیش گیری از آسیب های آن بهترین روشی را که قرآن کریم برگزیده است شناسایی و افشای چهره ی منافقین است. از این رو، قرآن کریم با صراحت راجع به منافقین سخن گفته است؛ اگر چه افرادی را معین نکرده، اما هر کدام از آیات که درباره ی ماجرایی وارد شده است، وقتی در مورد آن ماجرا ذکر می شود و این ها کنار هم قرار می گیرند، مشخص می شود که قرآن آن را معین و معرفی می کند، کما این که آیات سوره ی منافقون تماما درباره ی عبدالله ابن ابی است.
از منظر قرآن کریم خطر نفاق به مراتب از خطر کفار بیشتر است، لذا در اول سوره ی بقره، هنگامی که قرآن انسان ها را در سه دسته و گروه قرار می دهد، درباره ی کفار، دو آیه و درباره ی منافقین، بیش از ده آیه مطلب ذکر می کند. این به جهت آن است که پرداختن به جریان نفاق و ترسیم چهره ی آن برای مومنین در صدر اسلام، و در تمامی دوران ها از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. زیرا هنگامی که دشمن در پرده ی نفاق خود را پوشانید و انسان نمی داند که او دشمن است، رفتاری براساس یک دشمن با او تنظیم نمی کند، لذا منافق می تواند از فرصت استفاده کرده و به اهداف خود، که ضربه زدن به نظام اسلامی است، دست پیدا کند. این مساله سبب شده است که در قرآن به مساله ی نفاق به تفصیل و با حساسیت خاصی پرداخته شود.

نویسنده در این نوشتار از زاویه ی جدیدی به مساله ی فتنه ی اجتماعی و بیشتر در تبلور نفاق نگریسته است. شکل کار در مایه ی بنیادی و توصیفی و به روش اسنادی آرشیوی و کتاب خانه ای، با هدف راهبردی در شناخت جریان انحرافی می باشد.
نویسنده از زاویه ی پدیدارشناختی به جریان ها و در این موضع به فهم پدیده-ی اجتماعی نظام اسلامی پرداخته، از پنج خصوصیت آن پرده بر می دارد تا کنه و ماهیت آن به عیان بازنمایی گردد؛ و این بدان خاطر است که در بخش دوم نوشتار عوامل و عناصر تهدید و آسیب به روشنی مورد شناسایی واقع شوند.
وی در بخش دوم با خاطرنشان ساختن این که چالش های اصلی نظام اسلامی و مساله ی انحراف و نفاق بزرگ ترین چالشی است که نظام ما در مقابل خود دارد، به طرح عمده ی آنها به عنوان مانع در ارائه ی یک حکومت کارامد پرداخته است.

نفاق همیشه به عنوان وصف برای افراد به کار رفته است. اینک اما در دنیای پیچیده ی امروز می توان از ساختار های اجتماعی منافق، فرهنگ منافق، اقتصاد منافق و سیاست منافق سخن گفت. برخی مفاهیم ذاتا منافق اند. مفهوم منافق در منطق، مفهومی است که امر سلبی در درون آن تعبیه شده باشد، مانند جاهل، قاصر، ظالم، فاسق، معیب. اما گاه وضع امور بسیار پیچیده تر است. گاه مفهوم، ظاهری دارد که باطن آن نافی آن معنای ظاهری است و به عبارت دیگر خود ستیز است. امروزه در تعریف ساختارهای اجتماعی کارامد، فرهنگ پیشرو و اقتصاد موفق از مفاهیمی همچون توسعه، پیشرفت، رشد، کمال و عدالت استفاده شده است، لکن مبانی هستی شناسی، انسان شناسی و وظیفه شناسی شکل دهنده ی باورهای پایه درباره ی جامعه، فرهنگ، اقتصاد، اخلاق و سیاست، چنان که اکنون به تقلید از غرب در دنیا رایج گشته است، به گونه ای است که امر سلبی مندرج در مفاهیم مذکور را به غایت مخفی نموده است. به عنوان مثال توسعه ای که با محصور نمودن نیاز-های انسان به تمتع مادی شکل بگیرد و مراتب عالی وجودی او را ندیده بگیرد، مفهومی منافق است، چون محدودیت در مبادی تصوری آن اخذ شده است. انقلاب اسلامی در پیوند دوباره ی انسان با وجه قدسی عالم و توجه دیگر بار به ارتباط ماده و معنا، کمیت و کیفیت، زمین و آسمان و عقل و وحی دفتری را گشود که مبادی و غایات آن با آنچه تمدن غرب آغاز و انجام بشر می دید متفاوت است. همین انقلاب بیشترین آسیب ها را از جریان نفاق دید. نفاقی که آسیب رسان به انقلاب اسلامی است ساحات گوناگونی را در بر می گیرد؛ اما یکی از صورت های بسیار مخفی و مخرب آن نفاق علمی است. امروزه علوم انسانی که در دانشگاه های ما آموزش داده می شوند و نظریه های علمی و روش شناختی که مبنای پژوهش های جامعه شناختی، روان شناختی، اقتصادی و حتی در حوزه ی سیاست و روابط بین الملل در عالی ترین سطوح تحصیلات تکمیلی و پایان نامه ها قرار می گیرند، ظاهرا در خدمت توسعه، پیشرفت، رشد و عدالت در جامعه ی دینی خودمان هستند، اما در باطن،آن نظریه های بنیادین علمی و روش شناختی به گونه ای طراحی شده اند و مبادی و غایات آنها به گونه ای است که در نهایت منجر به بسط و توسعه تمدن اومانیستی و سکولاریستی غرب می شوند؛ همان تمدنی که مبانی انقلاب اسلامی را نفی و انقلاب اسلامی را رقیب و بدیل ارزشی و فرهنگی برای خود می بیند. لذا آموزش و پژوهش در این علوم ظاهرش توسعه، رشد و کمال است، ولی باطن اش در تقابل ذاتی با مبانی و اهداف انقلاب اسلامی. این مفهوم نفاق مندرج در این علوم است و شاید یکی از اسرار چالش های فرهنگی و اجتماعی انقلابی که اصالتا فرهنگی و انسانی بود، بعد از نزدیک به چهار دهه برنامه ریزی، همین باشد که در علوم انسانی، جامعه علمی ما هنوز تا حد زیادی مقلد غرب است. غرب یک واحد یکپارچه نیست و در درون آن تنوع فراوان است و آنچه به غرب نسبت داده می شود، اگر جامع مشترکی نداشته باشد، متهم به نا آگاهی و عدم شناخت غرب است. یکی از آن محورهای اشتراک که می تواند تا حدودی از امور واقع نظری متنوع، هویت های یکپارچه تصویر نماید، روش نظریه پردازی است. روش شناسی از مهم ترین معابر ایجاد تصادم و راه های ورود نفاق در علم و التقاط میان تفکرات و نظریه پردازی های غربی و اندیشه ی ناب اسلامی است. باید توجه داشت که نا خود آگاه متدولوژی غربی را بر نظریه پردازی های دینی تحمیل نکنیم و در این زمینه با تامل و بصیرت به تعامل و تدبر علمی بپردازیم.

آن چه نگارنده در این نوشتار در صدد روشن شدن آن است، مشخص شدن گونه های مختلف نفاق است. البته برملا ساختن آسیب های وارده، و یا ریشه کاوی پدیداری آنها مسائل دیگر و خارج از چارچوب ماموریت این بحث می باشند.
نویسنده به روش توصیفی توانسته است نقشه ی فضایی از قلمرو مساله ی نفاق را به تصویر بکشاند و اشاره ای گذرا به برخی از نمودهای سیاسی و اعتقادی آن در جامعه ی معاصر ایرانی نیز داشته باشد.
نفاق از دید نگارنده تنها یک بحث دینی صرف نیست؛ هر چند در جامعه ای همچون ایران که نوع حکومت آن دینی و فرهنگ ملی آن نیز دینی است، نفاق در هر چهره و ماهیتی هم که رخ بنماید وجهه ی عمومی آن دینی خواهد بود.

این پژوهش، ضمن پرداختن به تعاریف لغوی و روان شناختی نفاق، به دنبال پاسخ گویی به این سوال است که «ریشه ها و عوامل زمینه ساز، نگهدارنده و آشکار ساز نفاق در انسان چیست؟» واضح است که برای مطالعه ی نفاق لازم است از نحوه ی رشد و تکامل اخلاقی انسان آگاهی داشته باشیم. بر این اساس، نظریات رشد اخلاقی پیاژه و کلبرگ و نیز نظریات ناهماهنگی شناختی و روانکاوی، به طور اجمال، توضیح داده شده و پس از بررسی سبب شناسی نفاق، به تبیین این عوامل پرداخته شده است. در پایان این بحث، فرمول جدیدی از نفاق ارائه گردیده که قادر است تمامی انواع نفاق را به ساده ترین شکل تبیین نماید.
پژوهش پیش رو به روش توصیفی تبیینی و به شیوه ی کتاب خانه ای آرشیوی و در مایه بنیادی فراهم آمده است. با این وجود پژوهشگران، حین بررسی روان شناختی نفاق دریافتند که در این زمینه مطالعات تجربی بسیار کمی انجام شده که تقریبا تمامی آنها در خارج کشور بوده است. بر این اساس پیشنهاد می شود در گام های بعدی پژوهش، به بررسی های کتابخانه ای و بنیادی اکتفا نشده، به حوزه های تجربی و آزمایشی نیز پرداخته شود.

یکی از موضوعاتی که در متون اسلامی، به ویژه در قرآن کریم، مورد توجه قرار گرفته «روش شناسی منافقان» است. این تعبیر به معنای پرده برداشتن از چهره ی دوگانه ی آنان در شخصیت انسانی و هویت روحی و روانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایشان می باشد. قرآن در صحنه های گوناگونی، منافقان را در مقایسه و مقابله با مومنان راستین ذکر کرده و با این رویکرد از چهره ی درونی و واقعی شان پرده برداشته و سیمای کریه شان را که در پشت ظاهر و الفاظ فریبنده شان پنهان کرده اند آشکار نموده است. قابل ذکر این که، منافقان به دشمنی دیرینه با اسلام و ارزش های اسلامی معروف هستند و سرچشمه ی بسیاری از آفات و رذایل می باشند. به همین دلیل لازم است جهت جلوگیری از ضربه زدن و ضرر رساندن آنان به اسلام، هویت و ویژگی-های ایشان تبیین و به مثابه بخشی از روش شناسی صحیح مورد بررسی قرار گیرد.
نگارنده در این مقاله با ذکر معناشناسی واژه ی نفاق و مفهوم روش شناسی منافقان و ضرورت این موضوع به بحث درباره ی آن پرداخته و در جنبه های گوناگون به روش شناسی آنان به دو روش مقابله ای و تبیین ویژگی ها در عرصه های گوناگون مبادرت ورزیده است.

همان طور که روان و جان آدمی مبتلا به کژتابی و انحراف می گردد، جامعه ی انسانی نیز گرفتار نابسامانی ها و ناهنجاری های بازدارنده می شود. عوامل دو گرفتاری نامبرده گاهی جدا و اختصاصی اند، اما پاره ای مواقع مشترک و مرتبط می باشند. نفاق از شمار عوامل مشترکی است که نابسامانی و انحراف را در جان و جهان (روان و جامعه) آدمی به وجود می آورد. نوشته ی پیش روی ناظر به این پدیده و عامل مشترک مخرب است؛ اما نه از همه سوی، بلکه تنها متمرکز بر بازشناسی و ارزیابی روش های برخورد ومواجهه با نفاق می باشد. و از آن رو که رسیدن به روش برخورد مسبوق به شناسایی خود پدیده است، طبعا در این مقام نیز نخست چیستی و معنای نفاق کاویده شده و پس از آن شیوه ها وروش های برخورد با آن ارزیابی و بازاندیشی گردیده است، و چون نفاق واقعیتی درهم تنیده و برساخته از عناصر فردی و اجتماعی، ذهنی و عینی می باشد، قهرا روش های مواجهه با آن نیز برآمده و سامان یافته از عناصر و عوامل روان شناختی اخلاقی، جامعه شناختی و معرفت شناختی می باشد. در این نوشتار هریک از روش های برخورد معرفت شناختی، جامعه شناختی، روان شناختی و اخلاقی تبیین و تحلیل شده اند. جستار تطبیقی و تنظیمی در باب نفاق بر بنیاد قرآن نیز دنبال گردیده است.