نشریه کتاب و سنت
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 9، بهار و تابستان 1395)

در متون دینی بین بسیاری از مفاهیم ارتباط متقابل وجود دارد. دو مفهوم « تفکر» و « تقوی» از مفاهیمی هستند که این پیوند در آنها به وضوح مشاهده می شود. نوشتار پیش رو با روش توصیفی - تحلیلی در مقام بررسی رابطه متقابل این دو مفهوم برآمده و به اختصار به بیان تاثیرات تفکر در تقوی و بالعکس پرداخته است. از این رو به معبر قرار گرفتن تفکر برای تقوی و تعمیق تقوی توسط تفکر در بخش تاثیرات تفکر بر تقوی اشاره نموده و هدایت فکری و هشدار دهی را در بخش تاثیرات تقوی بر تفکر مورد توجه قرار داده است همچنانکه به رابطه مراتب تقوی با اندیشه ورزی و سر مخاطب قرار گرفتن اندیشه ورزان اشاره نموده و در نهایت پیوند این دو مفهوم را پیوندی ضروری و واجد اثار می داند.

صحیفه سجادیه، میراث گران قدر و زندگی ساز سید ساجدان علی بن الحسین(ع) است که به زبور آل محمد(ص) مشهور گشته است. در ذیل حدیث متواتر و ارجمند ثقلین و نیز مفاد کلام رسول الله (ص) «انتم مع القرآن و القرآن معکم» آموزه های روایی و قرآنی همسوی و همسان هستند. بدین سان مطالعه درون مایه صحیفه سجادیه از این منظر پژوهشی ضروری و ثمربخش است. چنانچه در بررسی، ارتباط محتوایی ژرف میان این دو میراث گران سنگ تبیین شود، می تواند دلیلی استوار به صحت انتساب صحیفه به امام(ع) باشد. این پژوهش با تبیین ارتباط قرآن و صحیفه و توجه به تفسیر آیات درزمینه خاستگاه های توبه تلاشی در راه نشان دادن پیوند محتوایی این دو کتاب شریف است. پژوهش حاضر، با مراجعه به صحیفه سجادیه، مهم ترین خاستگاه های توبه را - که ریشه در ذات متعالی و صفات کمال پروردگار دارد مانند قدرت، رحمت، غفاریت، توابیت، فضل - استخراج نموده، سپس هرکدام از این اصول را مورد تحلیل و بررسی بیشتر قرار داده است.

عقل در وجود انسان به عنوان ودیعه ای الهی برای هدایت بشر است. انسان به واسطه ی خردورزی و تعقل در مسیر درست زندگی قرار می گیرد و به سعادت دست می یابد. گاه عقل به سبب وجود آفاتی دچار انحراف می شود. این آفات و موانع موجب ضعف عقل، ضعف در قدرت شناخت، تشخیص و بینش و تغییر نگرش فرد می شوند. انسان به منظور دستیابی به اندیشه ای پاک و نورانی باید درصدد شناخت و سپس رفع این موانع باشد. یکی از موانع تعقل، موانع اخلاقی می باشد. در نصوص دینی به مانعیت صفات رذیله اخلاقی در تعقل آدمی اشاره شده است؛ لذا این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی موانع اخلاقی تعقل از منظر آیات و روایات پرداخته است که حاصل آن چنین شد: هوای نفس، حب دنیا، عجب و خودپسندی، کبر و غرور، حرص و طمع و گناه از مهمترین موانع اخلاقی تعقل از منظر قرآن و روایات شمرده شده اند.

تفاوت عمل در جهان بینی دینی با دیگر نگرش ها در این است که عمل، صرفا کارکرد مادی و دنیوی ندارد و تنها عملی مایه سعادت و رستگاری است که در بارگاه الهی پذیرفته شود. با تامل در آیات و روایات می توان عواملی را که مانع پذیرش عمل و موجب تباهی آن می شود به سه دسته تقسیم کرد: 1- موانع اعتقادی از جمله: کفر، شرک، نفاق؛ 2- موانع رفتاری عام مانند: انجام ندادن واجبات، فسق، گناه؛ 3- موانع رفتاری خاص از جمله: دنیاطلبی،عاق والدین، تهمت، غیبت، حسد و... تقسیم کرد. در این مقاله به استناد آیات و روایات این عوامل شناسایی و بررسی شده اند.

قرآن، به عنوان کامل ترین و آخرین کتاب آسمانی، از کتاب های آسمانی گذشته با عناوین عام و خاصی همچون کتاب، صحف، زبر، الواح، تورات، انجیل و زبور یاد می کند. در این مقاله، نسبت محتوایی کتاب های آسمانی پیشین با یکدیگر و نیز نسبت محتوایی قرآن با آن ها بررسی و تحلیل قرار شده است. از نظر محتوایی، تورات اصیل، بیش تر از سنخ احکام و اعتقادات (توحید، معاد، نبوت)، و انجیل اصلی، بیش تر از سنخ موعظه و اخلاق بوده و همین امر، سبب شده است که این دو کتاب در کنار هم، وسیله هدایت مردم معرفی شوند. اما قرآن، به عنوان کامل ترین و آخرین کتاب آسمانی، «مهیمن» بر کتابها آسمانی گذشته معرفی شده است. لذا، نسبت قرآن کریم با تمام کتاب های آسمانی پیشین، عموم و خصوص مطلق و نسبت دو کتاب تورات و انجیل با یکدیگر، عموم و خصوص من وجه است. درباره محتوای صحف ابراهیم(ع) و زبور داود(ع) علی الظاهر مطلبی در قرآن نیست.

از آنجا که زبان قرآن عربی است و فهم آن برای مسلمانانی که به این زبان احاطه ندارند دشوار است، ترجمه این کتاب مقدس به سایر زبان ها، از جمله زبان فارسی، از دیرباز مورد توجه عالمان قرار گرفته است اما یافتن معادل درست و یا بهتر، برای واژه ها و عبارات قرآنی کاری بس دشوار است که از سوی مترجمان با خطا روبه رو شده است. از جمله این کلمات واژه «امه» است که در زبان عربی در بیش از چهارده معنا به کار رفته که پنج گونه معنایی آن در قرآن کریم آمده است. این وجوه معنایی عبارت اند از: جماعت، دسته یا گروه دارای وجه مشترک، کیش و آیین، مدت و زمان، پیشوای اسوه و خواص مومنان، خلق. ترجمه دو گونه اخیر که در مجموع پنج آیه را دربر می گیرد میان مترجمان، اختلافی است و در برخی آیات هیچ معادل صحیحی از مترجمان ذیل آیه ارائه نشده است. این پژوهش با مقایسه و نقد تفسیری-لغوی ترجمه های فارسی، به کاوش در این زمینه پرداخته که ثمره آن یافتن معادل معانی پیشوا و خلق برای این دسته از آیات است.