فصلنامه برنامه ریزی و بودجه
پیاپی 92 (امرداد و شهریور 1384)

این مقاله در مورد نظریه و عمل روش شناسی اقتصاد به رشتة نگارش درآمده است و به مسئله مستعمل و نخ نمای رایج مقایسة نظریه با عمل نمی پردازد. شناسایی روش شناسی که اقتصاددانان واقعا در عمل به کار می بندند بسیار جالب تر از پرسش در مورد عمل آنها بدان چیزی است که از آن جانبداری می نمایند. به روشنی، این پرسش تا حدودی تجربی است و همچون تمام پرسش های تجربی، نیازمند چارچوبی نظری برای بررسی جزئیات تجربی است. بدین منظور به ارائة «نظریة روش شناسی» می پردازم که در بیش از 30 سال گذشته آن را به کار بسته ام. با توسل به این نظریة روش شناسی برخی از شیوه هایی را بررسی خواهم کرد که امروزه روش شناسی از طریق آنها به عمل در می آید.

سیر پرشتاب تحولات در جهان امروز نیاز به روشی نظام مند برای تفکر دربارة آینده را آشکار می سازد. این نوشتار نیز با این هدف تنظیم شده است که نخست خواننده را متوجه این ضرورت سازد و دوم اینکه به طور مقدماتی او را با فنون و روش های این کار آشنا سازد.
به نظر «جیم دیتور» اصول آینده نگری بدین شرح است: آینده قطعی هنور نیامده و هنوز وجود ندارد که بتوان آن را شناخت. آنچه مسلم است اینکه آینده مانند گذشته نخواهد بود. ما تنها می توانیم دربارة آینده های ممکن و محتمل یا آینده مطلوب و نامطلوب سخن بگوییم. آینده را نمی توان پیشگویی کرد. هر ایده مفیدی که دربارة آینده ارائه می شود به احتمال قوی در بدو امر مضحک به نظر خواهد رسید. مقبول ترین نظریه هایی که در مورد آینده به عنوان «محتمل ترین رویداد در آینده» شناخته شده و مورد پذیرش عمومی قرار می گیرند، معمولا در عمل نامحتمل ترین سناریو هستند.
لازم است بین پیشگویی و پیش بینی تفاوت قایل شویم. پیشگویی به معنی تلاش برای پیشاپیش حدس زدن دقیق آن چیزی است که قطعا روی خواهد داد ولی پیش بینی صرفا یک جملة شرطی است که به جای حدس زدن آینده بیان می کند تحت شرایط و مفروضات معینی چه اتفاقی می تواند رخ بدهد.
انسان اصلی ترین منشا نااطمینانی در آینده است و هر چه موضوع مورد پیش بینی بیشتر با عوامل انسانی در هم آمیخته باشد پیش بینی آن دشوارتر خواهد بود.

در سال های اخیر غلبه نظریه برنامه ریزی فرااثبات گرا به راستی زمینه اجتماعی و سیاسی نظریه ها را برجسته ساخته است. اثرگذاری این نظریه در اشکال گوناگون صورت گرفته است. از جمله در رویکردهای مشارکتی، پسامدرن و نوعمل گرا تاثیر قابل توجهی داشته است. اما حوزه ای که نسبت به این تحولات و تفاسیر گسترده واکنشی نشان نداده، گونه شناسی های برنامه ریزی است. گونه شناسی ها روش های اکتشافی برای دانشگاهیان و کارشناسان اجرایی فراهم می آورند تا بتوانند به کمک آنها چشم انداز عقایدی را به دقت ترسیم کنند، که بر رشته ویژه ای تاثیر می گذارند. به همین جهت گونه شناسی ها برای شناخت حوزة نظری متنوعی مانند برنامه ریزی، اهمیت اساسی دارند. در این مقاله سعی شده که گونه شناسی فرا اثبات گرا در نظریه برنامه ریزی ارائه شود. گونه شناسی من براساس مضامین گسترده ای شکل گرفته که در فرااثبات گرایی مطرح است. مضامینی مانند این عقیده که تمام نظریه ها به میزانی زیاد یا کم هنجاری هستند، مفهوم غیرخطی از زمان و پیشرفت و معرفی درجة تغییر فضایی و زمانی در هر شناختی که به تدوین، تفسیر و کاربرد نظریه مربوط باشد. نتیجه این کار رویکردی است که مخالف دوگانگی سنتی موجود در نظریه برنامه ریزی است، یعنی تمایز رویه ای-محتوایی و شکاف نظریه- کاربست. همچنین این مقاله ضمن ارائه تفسیر متنوع و منحصر به فرد مکانی از نظریه برنامه ریزی در مقیاس ملی و زیر ملی، به رد این ایده می پردازد که تفسیر محلی از نظریه ها و کاربرد آنها می تواند با ایده های حاکم در مقیاسی بالاتر (اغلب فرا ملی)، سازگار باشد.