نشریه مطالعات خاورمیانه
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 13، بهار 1377)

ترکیه در معادله محاصره بین المللی عراق پس از حوادث طوفان صحرا، خود را نه به دلیل استراتژی امنیتی و توازن نیروهای استراتژی منطقه ای، بلکه از نظر اقتصادی بیش از همه زیان دیده می داند. ترکیه وضعیت استراتژی امنیتی و توازن نیروهای راهبردی منطقه ای را پس از فروپاشی شوروی با نیات و مقاصد منطقه ای خود و برای ایفای نقشی جهانی هماهنگ می بیند، زیرا اهمیت دیرینه این کشور را –به عنوان سدی در برابر گسترش نفوذ کمونیسم- در استراتژی غرب و آمریکا دوباره به آن باز می گرداند. پس از فروپاشی شوروی از نقش بین المللی ترکیه کاسته شد و با ایجاد بحرانی سیاسی برای آن آرزوهایش را در وابستگی به خانواده غرب و ادغام در آن به عنوان عضوی از مجموعه دولتهای اروپایی و بازار مشترک اروپا از بین برد و بحران تعلق و هویت (فکری- ایدیولوژیک) را که از زمان آتاتورک آغاز شده بود افزایش داد. زیرا آتاتورک، ترکیه لاییک «کوچک و قدرتمند را بر ترکیه بزرگ و ضعیف ترجیح می داد».

طی سالیان پرنشیب و فراز گذشته، در خاورمیانه دو پدیده منازعه و توسعه در جریان بوده است. انچه حایز اهمیت است این که در ادبیات مربوط به مسایل مختلف این منطقه توجه عمده روی مسیله منازعه، بخصوص اختلافات و جنگ های میان اعراب و اسراییل بوده است. پدیده منازعه خصلیتی آشکار و پر سروصدا داشته و عمدتا قدرتهای بزرگ در آن نقش ایفا کرده اند. وقوع دو جنگ جهانی که این منطقه را نیز بی نصیب نگذاشت وقوع جنگهای داخلی (به عنوان مثال جنگهای داخلی سودان و لبنان) و جنگهایی که عمدتا نقش آزادسازی کشورهای منطقه را از یوغ استعمار داشتند، وقوع چهار جنگ میان اعراب و اسراییل، جنگ میان ایران و عراق از طولانی ترین جنگهای قرن کنونی و بالاخره حمله عراق به کویت و اشغال و سپس آزادسازی آن به دست نیروهای متحدین همه به قدری اهمیت داشته که خواه ناخواه توجه محققان را به خود جلب کرده اند. اما پدیده توسعه با روندی آرام میان مردم منطقه و دولتها در جریان بوده و همکاری یا تضاد میان جوامع و حکومتها در امر پیشبرد رفاه اقتصادی و توسعه کشورها را شامل شده است، ولی این مسیله آن چنان که بایسته است مورد توجه کشورهای منطقه واقع نشده است.

انفجارها در تاسیسات نظامی آمریکا در ریاض، در نوامبر 1995 و ظهران در ژوین 1996، نه تنها جان 25 آمریکایی را گرفت، بلکه سیمایی را که دولتهای سعودی و آمریکا در خصوص آرامش داخلی کشور با ظرافت برای مردم خود و جهانیان پرداخته بودند نابود کرد. واکنش دستکم در برخی از رسانه های آمریکا به سمت افراط گرایش داشت. شباهت ها با ایران دوران شاه، با همه تداعی های ناخودآگاه از تظاهرات انبوه خیابانی و گروگان گیری در سفارت فراوان به چشم می خورد. رسانه های آمریکا که کارشناسان به آنها اطمینان داده بودند دو کشور تفاوت فراوان با یکدیگر دارند و نظام سعودی به نظر از خطر مصون است توجه خود را به فاجعه پرواز شماره 800 شرکت تی دبلیو ای و انفجار در بازیهای تابستانی المپیک آتلانتا معطوف داشتند. با وجود این اوضاع عربستان سعودی و شریکانش در شورای همکاری خلیج فارس -کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان - بیش از این به تعمیق نیاز دارد.

در چند دهه گذشته روندی جهانی برای تاسیس سازمانهای بین المللی مشهود بوده و تلاش های بزرگی در راستای همبستگی و همگرایی منطقه ای در قالب سازمان های منطقه ای انجام شده است. در حقیقت ثابت شده است که نه تنها «جهان گرایی» و «منطقه گرایی» با یکدیگر در تضاد نیستند بلکه مکمل هم می باشند. تاسیس سازمان تجارت جهانی توام با تشکیل سازمانهایی نظیر نفتا، اوپک و... تبلور پیدا کرده است. اغلب کشورهای «اتحادیه ملل آسیای جنوب شرقی» موسوم به آسه آن در سازمان تجارت جهانی حضور داشته و در ضمن قالب سازمان«همکاریهای اقتصادی آسیا-اقیانوسیه» متشکل از 18 کشور منطقه اقیانوس آرام با دیگر کشورهای منطقه همکاری دارند. موج جدید همگرایی و همبستگی منطقه ای با فروپاشی شوروی شکل گرفت که نمونه بارز آن تشکیل«سازمان همکاری های اقتصادی اکو» می باشد که با این تحول جان تازه ای پیدا کرد و به سازمانی متشکل از ده کشور مبدل شد.