نشریه مطالعات خاورمیانه
سال پنجم شماره 4 (پیاپی 16، زمستان 1377)

منطقه خلیج فارس که کشور ایران در سواحل شمالی ان قرار گرفته، یکی از محدوده های خاص جغرافیایی است که بعد از سالها تغییر و تحول به شکل حاضر درآمده است. این منطقه را می توان از جنبه های مختلف بررسی نمود زیرا اولا، دارای منابع عظیم نفتی است و ثانیا، اغلب کشورهای منطقه به کار کشف و بهره برداری از منابع نفتی مشغولند. در این منطقه مهمترین خطوط کشتیرانی به فعالیت مشغول هستند و بیش از 76 درصد از نفتکش ها از این منطقه به سایر نقاط جهان نفت حمل می کنند. خلیج فارس دارای منابع و ذخایر عظیم شیلاتی است و انواع مختلفی از ماهیان و میگو ها در آن زندگی می کنند.

منطقه خلیج فارس مهم ترین قطب تامین انرژی دنیا در نیمه دوم سده بیستم بوده و پیش بینی می شود که در نیمه اول قرن آینده با پایان پذیری ذخایر آلاسکا و دریای شمال (حداکثر تا 20 سال آینده) برجایگاه استراتژیک و ژیواکونومیک منطقه افزوده شود. رویکرد این مقاله، توصیف آینده طلایی نظم و همسویی در منطقه نیست، بلکه بر این است تا با توضیح وجه منفی وفور منابع و مشترکات در این منطقه، ریشه های بنیادی بی رمق بودن همگرایی بین المللی و حتی بین الدولی را در خلیج فارس روشن نماید. به عبارت دیگر لب سخن پژوهش حاضر این است که کشورهای منطقه خلیج فارس به واسطه بهره مندی از موقعیت ویژه اسیر اعتبار خود گشته اند و درجه بالای این ویژگی میزان فشارپذیری آنها را افزایش داده است.

اسراییل از ابتدای تاسیس خود همواره به اهمیت استراتژیکی دریای سرخ از نظر اقتصادی و امنیتی توجه داشته است. اسراییل دریای سرخ را نه تنها از نظر حمل و نقل کالا برای خود مهم تلقی می نماید، بلکه از نظر امنیتی نیز ان را عقبه دفاعی خود و نوار محاصره کشورهای عربی مخالف خود تلقی می کند. اسراییل همیشه خود را در محاصره اعراب دیده است لذا استراتژی سنتی آن در حوزه دریای سرخ بر بنیان «دکترین بن گوریون» قرار داشته است. بر اساس این دکترین اسراییل باید روابط خود را با کشورهایی که پیرامون کشورهای عربی یا پیرامون خط مقدم جبهه اعراب و اسراییل قرار گرفته اند گسترش دهد تا بدین وسیله امکان محاصره کشورهای عربی مخالف خود را فراهم آورد. یکی از نظریه پردازان اسراییلی در سال 1954 در این مورد نوشت: «ما ناوگان دریایی بزرگی داریم که به همه بنادر جهان رفت و آمد دارد، لذا باید برای آینده به نحوی آماده شویم که ناوگان های دریایی و جنگی ما بتوانند محاصره تحمیلی اعراب را درهم شکنند و از طریق تبدیل تدریجی دریای سرخ به یک دریاچه یهودی ما هم به نوبه خود برخی کشورهای عربی را محاصره کنیم».

تجربه احتیاط آمیز عربستان سعودی برای استقرار یک سیستم مشورتی رسمی، با انتصاب یک مجلس الشورای جدید از سوی ملک فهد در ژوییه 1997، شتاب غیر منتظره ای به خود گرفت. در واقع ادامه تجربه مشورتی و گسترش عضویت شورا به 90 عضو با شگفتی زیاد هم از سوی سعودی ها و هم ناظران خارجی مورد استقبال قرار گرفت. انتصاب شورای جدید، حداقل به دو دلیل مربوط به هم مرحله بسیار مهمی در تکامل سیستم سیاسی سعودی محسوب می شود. نخست این که انتصاب شورای جدید بیانگر تصمیم ظاهری پادشاه برای نهادینه کردن فرایند مشورتی است که ان را در اوت 1993 آغاز کرده بود. دوم این که تصمیم وی افزایش عضویت شورا از 60 به 90 عضو نشانه گسترش اساسی فرایند مشورتی سعودی است. این مقاله تکامل تجربه عربستان سعودی در استقرار یک مکانیسم مشورتی را به اختصار بررسی کرده و نمودار کلی عضویت مجلس شورای جدید را که در ژوییه 1997 منصوب شد ترسیم می کند. این تحلیل بر اساس پیشینه اجتماعی اعضا شورا استوار است تا عوامل تعیین کننده در جذب اعضا کارکردهای در حال تحول شورا و اولویت های در حال ظهور سیاست دولت را مشخص کند.