نشریه مطالعات خاورمیانه
پیاپی 3 (زمستان 1373)

بیش از پنج سال به سال 2000 نمانده است. اینکه مساله کنونی خلیج فارس در سال 2000 همچنان و به گونه جاری باشد، بعید به نظر می رسد. اگر توجه کنیم که از تاریخ فروپاشی جهان متوازن دوقطبی (1991) تاکنون، دگرگونی در دنیای ژیوپلیتیک چه شتابی به خود گرفته است، کما این که چه مسایلی در آینده بر محیط سیاسی – استراتژیک منطقه خلیج فارس حاکم خواهد بود، دشوار می نماید. آثار و علایمی که نظام دگرگون شونده جهانی از ژیوپلیتیک سال 2000 نشان می دهد سخت نگران کننده است. هنوز فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به سرانجام نرسیده بود که سفیر ایالات متحده آمریکا طی نامه ای به ماجراجویان بغداد آنها را به حمله و اشغال کویت تشویق کرد. همین که این حمله و اشغال صورت گرفت، نیروهای آمریکا و متحدانش به خلیج فارس سرازیر شدند. نتیجه کار چنین بود؛ دو کشور کویت و عراق با خاک یکسان شدند، یکی از نیرومندترین ارتشهای جهان درهم شکست، ثروت نقدی منطقه نابود گردید، ثروتمندان سنتی منطقه به جمع بدهکاران جهان پیوستند، آزهای سرزمینی که تا آن تاریخ پنهان نگاه داشته می شد خودنمایی کرد، چنانکه امارات متحده عربی با برپا کردن جنجالی بزرگ مالکیت سه جزیره ایرانی دهانه خلیج فارس را مطرح ساخت. از همه مهمتر این که نیروهای آمریکایی برای نخستین بار در منطقه مستقر شدند تا از منافع مشروع یا نامشروع فرمانبرداران خود حمایت کنند. این محیط – که جامعه بین المللی پدید آورد- «نظام نو جهانی» نام گرفت.

این مقاله وضعیت کنونی دنیای اسلام را با قواعد انباشته شده تمدن سازی مورد تطبیق قرار می دهد. هر چند که مقاله نمادی تیوریک دارد ولی از یک محتوای کاربردی برخوردار است. شناخت پارامترهای فرهنگ، قدرت و ثروت در جهان اسلام فعلی از یک طرف و تطبیق آن با قواعد و قوانین تمدن سازی از طرف دیگر مدنظر این مقاله می باشد. به عبارت دیگر مقاله، نگرشی آینده نگرانه دارد و سعی می کند که مقطعی را در آینده در نظر گیرد و سپس فرض کند که برای دستیابی به تمدنی با ماهیت اسلامی در آن مقطع زمانی، چه نوع برنامه ریزی تسلسلی و معکوسی از آینده به حال باید انجام گیرد. بنابراین سوال اصلی تحقیق را بدین صورت مطرح می کنیم: با توجه به ظهور و بارور شدن تدریجی حرکت اسلامی در جهان اسلام، اگر قرار باشد یک و نیم تا دو قرن آینده، فرهنگ و تمدن اسلامی فعلیت یابد کدام اقدامات و با چگونه تسلسلی باید تحقق یافته و نسبت به آن برنامه ریزی گردد؟ این سوال اصلی مفروضات زیر را در بر می گیرد: ظهور تمدنها، تابع قواعد اگر - پس (و یا شرطیه) می باشد. به عنوان مثال، جغرافیای مناسب، ثروت، دسترسی به منابع، مسیولیت، جدیت، تربیت و استراتژی، کلیات قواعد تمدن سازی را در بر می گیرند؛ تمدنها عموما تابع اقداماتی است که انسانهای جدی با جهان بینی روشن و کاربردی و مجهز به سلاح زمان انجام می دهند؛ تمدن با کار جمعی، منطق جمعی، اجماع نظر نخبگان و ظهور تشکل اجتماعی شکل می گیرد؛ برنامه ریزی برای ایجاد تمدن اسلامی هم اکنون به مراتب مشکل تر است زیرا تمدن بالقوه اسلامی با رقیبی نهادینه شده در داخل خود و در سطح جهانی روبه روست. فرضیه این تحقیق مطرح می نماید که تمدن اسلامی زمانی در آینده فعلیت می یابد که مسلمین فکور، تلفیق مطلوب تیوریک میان وحی و علم را استخراج کنند و آن تلفیق را با گذشت زمان با مدل سازی های متعدد اصلاح کنند.

در گذشته بهانه اصلی نظامی گرایی و افزایش سرمایه گذاری های نظامی این بوده است: ثبات دولت های مرکزی فقط با ایجاد نیروی نظامی قابل اعتماد و با کفایت به عنوان وسیله ای برای جلوگیری از تهاجم خارجی و رفع تهدید امنیت داخلی تضمین می شود. قدرت نظامی شرط لازم ثبات سیاسی و عنصر اصلی در تلاش ملی برای استقلال و عدم وابستگی به خارج تصور می شود. در خاورمیانه، بسیاری از کشورها با تاکید بر نیاز مبرم امنیتی برای دستیابی به تجهیزات پیشرفته و آموزش نظامی مناسب برای نیروهای مسلح، دولتهای ملی در پیشبرد برنامه های نظامی شدن اصرار می ورزند. آیا این سیاست درست است؟ آیا پافشاری در نظامی شدن لجام گسیخته جوامع خاورمیانه را از تهاجم خارجی و براندازی حکومتها در اثر مداخله خارجی مصون نگاه می دارد؟ آیا راه حل پیشنهادی برای تسریع روند نظامی شدن موجبات رفع تهدید شورش مسلحانه داخلی را فراهم می آورد؟ با در نظر گرفتن سرعتی که جامعه ایران به سوی نظامی گرایی گام برمی داشت و نیز سقوط حکومت شاه در اثر قیام مردمی، درستی ادعاهایی که نظامی شدن را راه حل مناسبی برای مقابله با مشکلات امنیت داخلی ملل خاورمیانه معرفی می کنند مورد سوال قرار می گیرد.

اصطلاح «خاورمیانه» و کاربرد آن دیر زمانی نیست که استفاده عام یافته است. به عبارت روشن تر، قدمت آن به کمتر از یک قرن می رسد یعنی از زمانی که دریاسالار آلفرد ماهان امریکایی به عنوان یک استراتژیست دریایی و واضع نظریه ماهانیسم (تاکید بر قدرت دریایی کشورها)، اصطلاح خاورمیانه را در نوشته های علمی خود به کار برد. پس از او نیز استفاده از این اصطلاح توسعه یافت، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم ابعاد کاربردی آن جنبه جهانی و همه گیر یافت. اما بر خلاف عمر کوتاه وضع و کاربرد اصطلاح یاد شده قدمت حضور و توجه استعمار به کشورهای مختلف خاورمیانه به چند قرن قبل – و به طور مشخص شروع قرن شانزدهم- باز می گردد، چرا که این منطقه (و کشورهای محدود آن) یکی از مناطق مهم استراتژیک و ژیوپلیتیک می باشد که به دلیل موقعیت ویژه خود همواره طی قرون متمادی مورد توجه قدرتهای بزرگ بوده است.

مقاله « پیامدهای اقتصادی صلح برای اسراییل، فلسطینی ها و اردن»، قسمت اول و دوم به چاپ رسید و اکنون آخرین قسمت آن می باشد. این متن تحقیقاتی حکایت از اندیشه هایی می کند که در محافل غربی پیرامون جریانها و تحولات آتی منطقه خاورمیانه دنبال می شود. هدف فصلنامه خاورمیانه از ترجمه و درج این مطلب، ارتقاء سطح آگاهی محافل علمی و اجرایی کشور ما در مورد بحثهای جاری در غرب نسبت به منطقه خاورمیانه است تا از این طریق، دقت ما در برنامه ریزی ها و سیاست گذاری ها افزایش یابد. بدیهی است که فصلنامه خاورمیانه قصد تایید مطالب این تحقیق را ندارد. تقریبا اقتصاددانان قبول دارند که تجارت آزاد و جریان آزادکار و سرمایه بین اسراییل، اردن و کرانه غربی و غزه،یعنی شق بنلوکس، درآمدها در سراسر منطقه به حداکثر می رساند. مسیله ای که می ماند این است که در مقایسه با استقلال اقتصادی انتخاب بنلوکس تا چه اندازه درآمدها را افزایش می دهد.