نشریه مطالعات خاورمیانه
سال دوم شماره 1 (پیاپی 4، بهار 1374)

ایران بر شماری آب خاست (جزیره) برخوردار از موقعیت ممتاز استراتژیک در تنگه هرمز و در دهانه خلیج فارس مالکیت دارد. از آن میان شش جزیره که «خط قوسی» دفاعی ایران را تشکیل می دهند اهمیت بیشتری دارند. این جزایر عبارتند از: هرمز، لارک، قشم، هنگام، تنب بزرگ و ابوموسی. این جزایر در فاصله هایی به نسبت کوتاه از یکدیگر واقع شده اند. استراتژی شناخته شده ایران در این بخش، بهره گیری از موقعیت این جزایر از راه نگهداری شماری نیروی دفاعی در آنهاست. این خط منحنی فرضی (خط قوسی، دفاعی)که در گمان باید از کنار هریک از این شش جزیره بگذرد و انها را به هم وصل کند، آشنایی با چگونگی چیرگی استراتژیک کارایی ایران بر راه های کشتیرانی در تنگه هرمز را آسان می سازد.

در اولین سالهای پس از جنگ جهانی دوم، مکتب کارکردگرایی - ساختاری از جایگاه بسیار معتبری در محافل علمی ایالات متحده برخوردار شد. در تدوین اصول این مکتب از نظریات اندیشمندانی چون دورکهیم، اسپنسر، هابز، فروید و بعضا وبر و نیز نظریه سیستم ها استفاده شایانی شد. با آغاز دهه 50 آرا و عقاید این مکتب به همراه تاثیرات منتج از وقایع پس از جنگ زمینه ساز شکل گیری نظریه مدرنیزاسیون در محافل آکادمیک آمریکا. محور اصلی مباحث این نظریه چگونگی فرایند مدرنیزه شدن در کشورهای جهان سوم بود. نظریه مدرنیزاسیون با مد نظر قرار دادن تجربه کشورهای غربی طی دو قرن اخیر، سعی در تدوین الگویی برای توسعه کشورهای تازه استقلال یافته داشت. از مهم ترین مباحثی که در مطالعات اولیه مدرنیزاسیون به آن پرداخته شد، مبحث جامعه انتقالی بود. آنچه بیش از هر چیز در این مبحث جلب توجه می کرد، موضوع بحران زایی تقابل سنت و مدرنیسم بود. مفهوم مدرنیزاسیون از یک تجربه صرفا اروپایی به یک پدیده جهانشمول تبدیل شد.

یقینا نحوه تکوین دولت اسراییل بر ماهیت، کارکردها و رفتارهای آن تاثیرات شگرفی گذاشته است. همچنین بر فرایند تشکیل دولت اسراییل (مانند هر دولت دیگری) عوامل گوناگون تاریخی موثر بوده است. اوضاع و احوال بین المللی، ملاحظات امنیتی، تاریخچه و ترکیب جمعیتی که دولت اسراییل در آن اعلام موجودیت کرد؛ ویژگی ها و الزامات اقتصادی چنین دولتی و بالاخره نیرو و مخارج نظامی و جایگاه ارتش در دولت، جامعه و اقتصاد اسراییل از جمله عوامل بسیار مهمی است که در تحلیل ساختارها و عملکرد دولت اسراییل باید مورد مطالعه قرار بگیرد. از آنجا که بررسی و مطالعه همه عوامل فوق در یک نوشتار کوتاه نه امکان پذیر است و نه مطلوب، ناگزیر از گزینش بین عوامل فوق بوده و توجه و تمرکز خود را معطوف به ماهیت غیر مدنی دولت و رابطه اش با ارتش در اسراییل می کنیم این بحث از آن جهت اهمیت دارد که برخلاف نگرش های مرسوم و متداول دووجهی در مغرب زمین که جوامع را به دو دسته کلی کشوری و لشکری تقسیم می کند، تقسیم بندی جدیدی ارایه می دهد که کمک شایانی به علاقه مندان مطالعات خاورمیانه می نماید تا شناخت عمیق تری از ماهیت دولت اسراییل پیدا کنند.

تحلیل گران سیاست خارجی و کارشناسان عادی در ارزیابی متغیرهایی اختلاف نظر دارند که علت اصلی مسلح شدن و پیامدهای آن به شمار می رود. آنها به ویژه در مورد سه مساله اساسی اختلاف دارند: 1. آیا جنگ افزار باعث صلح یا جنگ می شود؟؛ 2. آیا جنگ افزار پیامد یا علت کشمکش هاست؟؛ 3. آیا جنگ افزار موجب رشد اقتصادی یا توسعه نیافتگی می شود؟ بحث در خصوص مساله نخست به تشخیص دو الگوی توضیحی اصلی می انجامد. طبق نخستین الگو، که معمولا الگوی آمادگی نامیده می شود تنها برتری نظامی است که باعث بازدارندگی و مانع تبدیل کشمکش به جنگ می شود. الگوی مخالف ادعا می کند که افزایش توان نیروهای مسلح به تلاش مشابهی از سوی دشمن می انجامد که نتیجه اش «مارپیچ جنگ افزار – تنش» است که به نوبه خود به جنگ می انجامد. الگوی مسابقه تسلیحاتی که اغلب الگوی مخالف را به ان نام می نامند، استدلال می کند که نظامی گری سریع (مسابقه تسلیحاتی» به خودی خود عامل مهمی در روند تشدید مناقشه است.

عربستان سعودی در منطقه خلیج فارس دارای نقشی اساسی است. موضوعاتی چون نفت، داعیه رهبری جهان اسلام و جهان عرب، بویژه با توجه به قرار گرفتن اماکن مقدس، نیز نقش آتی در کنفرانس اسلامی، رهبری شورای همکاری خلیج فارس و غیره همگی از ابعاد مختلف اهمیت نقش این حکومت حکایت می کند، ضمن آن که نباید از نقش بسیار حساس این کشور در اقتصاد جهانی نیز غافل بود. در پی وقوع انقلاب اسلامی ایران و بویژه به دنبال جنگ دوم خلیج فارس و اشغال کویت از سوی عراق و استقرار سربازان آمریکایی و غربی در این کشور و پیامدهای عظیم این رویداد در خاورمیانه، پیوسته شاهد آغاز روندهای جدیدی در این کشور هستیم. در این مقاله نگارنده تلاش کرده تا به سوالات زیر پاسخ دهد: با توجه به این که در جامعه عربستان سعودی بحران یا بحرانهایی وجود دارد و این مطلب را بی دغدغه و نگرانی می توان بیان داشت، زیرا همه شواهد و قراین دال بر آن است _کمتر پیش می آید که از سوی محافل بی طرف خبری از موج دستگیری، بازداشت رهبران مذهبی و ملی و پیروان آنها یا گسترش ابعاد بحران اقتصادی و غیره منتشر نشود) بنابراین باید پرسید ماهیت و ابعاد گوناگون بحران در این کشور چیست و چگونه تبیین می گردد؟ علل این بحرانهای سیاسی و اقتصادی چگونه قابل توجیه است؟ روند این تحولات به کجا خواهد انجامید؟

سقوط «جبهه خلق» و حاکمیت یافتن حیدر علی افف معاون نخست وزیر اتحاد جماهیر شوروی و دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان، برای بسیاری از تحلیلگران مسایل قفقاز نویدی برای پایان یافتن جنگ در قره باغ و مناقشه بین ارامنه و آذری ها تلقی می شد. ولی علی اف در دوران جدید حاکمیت خود بر آذربایجان از رویه استقلال طلبانه نسبت به مسکو پیروی کرده است. به همین دلیل نیز با مشکلات زیادی برای ایجاد ثبات سیاسی در کشور مواجه بوده است. از جمله این مشکلات تداوم جنگ در قره باغ و تصرف حدود یک چهارم از قلمرو آذربایجان به وسیله ارامنه است. رهبری آذربایجان نیز همانند گرجستان، در صورت لزوم برای حفظ امنیت و ثبات سیاسی کشور و بهبود در شرایط اقتصادی، احیای برخی پیوندهای دیرین با روسیه را پذیرا خواهد شد. هر چند بعد زمانی این امر کاملا تحت الشعاع فشارهای همه جانبه روسیه و آسیب پذیری های مختلف آذربایجان خواهد بود