نشریه مطالعات خاورمیانه
سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 61، تابستان 1389)

فرایند دموکراتیزاسیون و آزاد سازی سیاسی در خلاء شکل نمی گیرد، بلکه این فرایند تحت تاثیر بسترها و عواملی همچون چالش های داخلی – خارجی، جامعه مدنی، رهبران و نیروهای اجتماعی، سازمان های بین المللی غیر دولتی، خواست افکار عمومی برای اصلاحات سیاسی و شکاف در نخبگان حاکم آغاز می گردد و احتمالا با وجود شرایط مطلوب، این فرایند با موفقیت طی شده و به تثبیت و تحکیم می رسد. از نیمه دوم دهه 1980 به بعد، بیشتر کشورهای عرب خاورمیانه تحت تاثیر عواملی همچون رشد افکار عمومی، گسترش آگاهی های سیاسی – اجتماعی، شکاف نسلی و رشد شتابان جمعیت جوان، رشد بیکاری و تورم، پیدایش و گسترش نسبی نیروهای اجتماعی معترض و نارضایتی های گسترده سیاسی و اقتصادی، با چالش های مهمی مواجهه شده اند. در این نوشتار، نویسنده درصدد بررسی تاثیر چالش های سیاسی – اقتصادی بر آزاد سازی سیاسی اولیه در خاورمیانه عربی در دو دهه اخیر است.

خلیج فارس که امروزه به دلیل انرژی فسیلی مورد توجه قدرتهای بزرگ است، روزگاری محل اصلی ارتباطات اقوام و دولتها بوده است. تمامی باستان شناسانی که در خصوص خلیج فارس فعالیت می نمایند، به این امر اذعان دارند که منطقه فوق نبض اقتصادی تمدنهای بزرگ در طول تاریخ بوده است. هر چند امروزه مساله نفت اهمیت ارتباطی خلیج فارس را تحت الشعاع قرار داده است، اما نگاه ویژه برخی از باستان شناسان به این منطقه و کنکاش در خصوص پیشینه منطقه دستاویزی برای کشورهای عرب حوزه دریای عمان و خلیج فارس گردیده است تا از آن طریق بتوانند بر منابع انرژی بیشتری مسلط شوند. در واقع، ادعاهای آنان در خصوص مالکیت بر برخی از جزایر ناشی از این امر است که برخی از باستان شناسان سودجو زمینه ساز این ادعاها هستند. مقاله حاضر، درصدد است ضمن بر شمردن اهمیت خلیج فارس از دیدگاه باستان شناسی، برخی از فعالیتهای باستان شناسی را که بر التهاب سیاسی منطقه می افزود، مورد نقد و بررسی قرار دهد.

جنگهای جهانی اول و دوم زمینه ساز به وجود آمدن سازمانها و نهادهایی بودند که هر کدام به نوعی تلاش کردند تا به برقراری صلح و ثبات بین المللی کمک نمایند. بارزترین سازمان بین المللی که در سر تاسر خاورمیانه گسترده شد و تمامی کشورهای عرب را در برمی گیرد، اتحادیه عرب است. هدف اساسی اتحادیه، تقویت روابط میان کشورهای عربی و گسترش همکاری ها در حوزه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است. این مقاله به بررسی عملکرد اتحادیه و میزان همگرایی در آن می پردازد. مقاله پس از توضیح مقدماتی درباره همگرایی و اتحادیه عرب نشان می دهد که همگرایی میان کشورهای عضو اتحادیه عرب کاهش یافته است.

نظریه های گوناگون رهیافت اقتصاد سیاسی بین الملل هر یک زاویه دید متفاوتی نسبت به مقوله همکاری در مناسبات جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده بر پایه انرژی ارائه می دهند. در این مقاله به این سوال اصلی پاسخ داده خواهد شد که از دید نظریه های گوناگون رهیافت اقتصاد سیاسی بین الملل، چرا منافع مشترک ایران و آمریکا در حوزه انرژی خلیج فارس منجر به بهبود مناسبات دو کشور نشده است؟ از دیدگاه نویسنده، به دلیل باورهای هویتی و ایدئولوژیک، مولفه های ژئوپلیتیک، ساختار و توزیع قدرت در خاورمیانه و منازعات امنیتی، منافع مشترک ایران و آمریکا در حوزه انرژی نتوانسته است به بهبود مناسبات این دو کشور بینجامد.

در حالی که سابقه تلاش ایران برای دستیابی به انرژی هسته ای به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی باز میگردد و با پیوستن به معاهده منع گسترش سلاح هسته ای (N.P.T) در سال 1970 همواره در تعامل نزدیک با آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده، به یکباره اقدامات این کشور مغایر با صلح جهانی معرفی می شود و مصرانه توقف این فعالیتها خواسته می شود گزارش دهی شورای حکام در هشتم مارس 2006 به شورای امنیت به دو دلیل غیر قانونی است: نخست، این اقدام فاقد مستندات حقوقی و فنی است و بر پایه یک نگاه سیاسی آغاز شده است که وجاهت قانونی ندارد؛ دوم، مطابق تبصره 3 از ماده 12 اساسنامه آژانس ارجاع پرونده به شورای امنیت بعد از اثبات انحراف در فعالیت هسته ای و خودداری کشور مربوطه از توقف فعالیت تسلیحاتی صورت می پذیرد، در حالی که آژانس به صراحت فقدان نشانه های انحراف در برنامه هسته ای ایران را تایید کرده است. بر اساس ماده 24 منشور، اگر موضوعی با ((خلع سلاح هسته ای)) مرتبط باشد، نیازی به ارجاع پرونده توسط آژانس به شورای امنیت نیست و شورای امنیت می تواند راسا به آن بپردازد. بنابراین، پرونده ایران تنها زمانی باید در شورای امنیت مورد بررسی واقع شود که ایران برخلاف مقررات N.P.T سلاح هسته ای تولید کند.

در خاورمیانه عربی آنچه از برجستگی و حضور فراوان برخوردار است، خصلت رخنه ناپذیری بسیاری از دولت های حاکم است. بطور کلی سه نوع ایده آل دولت را می توان ترسیم کرد: دولت منزوی، دولت تابع، دولت تعاملی. اغلب دولت های مستقر در خاورمیانه عربی، دولتهای منزوی هستند. این دولتها فاقد هویت اجتماعی هستند. از این رو،در انزوای کامل اجتماعی فعالیت می کنند. دولت های منزوی این ویژگی عمده را دارا هستند که ماهیت رخنه ناپذیر را به نمایش می گذارند. رخنه ناپذیری سبب می شود که دولتهای ناکارآمد حیات یابند. این به معنای آن است که این دولتها در انجام چهار وظیفه اصلی ناتوان هستند؛ دولتهای منزوی قادر نیستند که وظیفه کسب ثروت، توزیع ثروت، سامان دهی به مناسبات اجتماعی و برقراری نظم را در شکل مطلوب و موثر آن انجام دهند. بدین علت با رخنه ناپذیری دولت ها در این جغرافیا مواجه هستیم.