ماهنامه معرفت
سال شانزدهم شماره 12 (پیاپی 123، اسفند 1386)

از جمله ویژگی های عبادالرحمان این است که، ایشان به آیات الهی کاملا دل می سپارند و پیرامون آن تامل و تفکر می کنند، و همچون کوران و کران با آن مواجه نمی شوند. در مقابل، مشرکان وقتی با آیات الهی مواجه می شوند، چنان کور و کرند که با وجود برخورداری از چشم و گوش ظاهری، نه آنها را می بینند و نه می شنوند. اینان چشم و گوش ظاهری دارند، اما از چشم و گوش باطنی بی بهره اند. علاوه بر این دو گروه، برخی از مؤمنان گاهی در مواجهه با آیات الهی یا سخنان حکیمانه، احساس کسالت و بی حوصلگی می کنند و در مقابل، علاقه به لغو از خود نشان می دهند. علت این امر این است که آنان اولا، نفس و دل خود را خوب تربیت نکرده اند. ثانیا، دل به سمت وسویی متمایل می شود که بدان علاقه دارد. از این رو، در نماز حضور قلب و به هنگام مطالعه، تمرکز کافی ندارند، و در مجموع، مالک فکر و احساس خود نیستند.
با تربیت فکر و دل، دل سپاری به آیات الهی، و تامل و تدبر در آنها، می توان نشانه های عبادالرحمان را در خود زنده کرد.

تمدن به عنوان یک پدیده اجتماعی، محصول تفکرات نهفته در ورای آن است. برای ساختن تمدن، وجود اندیشه تمدن ساز ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد. در اینکه آیا تمدن سازی در جوهره اندیشه اسلامی، قابل مشاهده هست یا نه، موضوعی است که در این نبشتار به اندازه وسع علمی خود و گنجایش مقاله به آن اهتمام ورزیده ایم. نگارنده معتقد است اسلام اصیل به لحاظ برخورداری از توانمندی های بالا، می تواند تمدنی متناسب با نیازهای انسان معاصر بیافریند؛ چنان که در گذشته این توانایی را از خود نشان داده است. برخی از عناصر تمدن سازی اسلام عبارتند از: عقل گرایی، جهان گرایی، عدالت گرایی، علم گرایی، جامع گرایی، آسان گیری و اخلاق گرایی.

«جهانی شدن» به عنوان یک فرایند، تحول نسبتا عمیق و پهن دامنه تقریبا همه ساحت های زندگی بشر را در معرض تغییر قرار داده است. از این میان، قلمرو فرهنگ به عنوان اساسی ترین، جامع ترین و گسترده ترین سرمایه اجتماعی، با انبوه مؤلفه های گوناگون و متبوعش، احتمالا مهم ترین عرصه ای است که این تغییرات را به نمایش گذاشته است. نحوه تعامل این فرایند با فرهنگ ها و خرده فرهنگ های موجود بشری و نتایج آتی آن، آراء و دیدگاه های گوناگونی را در میان اندیشمندان علوم اجتماعی برانگیخته است.
یکسان سازی فرهنگی، تنوع و تکثر فرهنگی، شکل گیری ترکیب متوازنی از عناصر موجود و عناصر ناشی از جهانی شدن یا بروز آشفتگی و اختلاط فرهنگی، وجوهی است که در این زمینه قابل تامل و توجه است.
نوشتار حاضر، ابتدا به بررسی دیدگاه های مختلف اندیشمندان و سپس، به مواضعی که در چند دهه اخیر در اعلامیه های جهانی یونسکو، به عنوان برجسته ترین سازمان بین المللی متولی امور فرهنگی، در این خصوص اتخاذ نموده، پرداخته است. در پایان نیز به مجموعه ای از اقدامات و سیاست های متخذه دولت جمهوری اسلامی در گستره ملی، که در آن به حمایت قاطع از ایده «تنوع گرایی فرهنگی» پرداخته شده، اشاره شده است.

مقاله حاضر به بررسی جایگاه دین در عصر مدرن می پردازد. بحث در این باره که آیا لازمه مدرنیسم و تجددطلبی و علم و پیشرفت و عقل گرایی آن است که دین از ساحت های زندگی بشر کنار گذاشته شود، از جمله مسائل مهم و مباحث سرنوشت ساز و چالش برانگیز بین اندیشمندان دینی و روشن فکران سکولار طی چند قرن گذشته بوده است. برخی از اندیشمندان سکولار چنین ادعایی مطرح کرده اند. بحث و فحص درباره صحت این فرضیه و اینکه قایلان آن چه دلایلی بر ادعای خود اقامه کرده اند و آیا از نظر علمی و تاریخی، چنین ادعایی قابل اثبات است یا خیر، و اینکه چگونه می توان بطلان این ادعا را ثابت کرد، مسائلی هستند که این نوشتار سعی کرده است بدان ها بپردازد.

در این نوشتار، ارتباط میان دین به مثابه متغیر مستقل، و سرمایه اجتماعی به عنوان متغیر وابسته مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. برای دست یابی به این هدف، پس از بحث و بررسی مفهوم «سرمایه اجتماعی» به عنوان یک مفهوم ترکیبی از منظر جامعه شناسان کلاسیک و صاحب نظران آن پرداخته شده، سپس به عناصر کیفی سرمایه اجتماعی مانند «اعتماد» و «آگاهی اجتماعی» و عناصر کمی آن مانند «میزان مشارکت» و «ارتباطات» اشاره گردیده است. با روشن شدن عناصر سرمایه اجتماعی، مهم ترین آموزه های دین، که در ایجاد دو سنخ عناصر سرمایه اجتماعی نقش آفرینی می نمایند، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته اند.

جامعه پذیری فرایند انتقال هنجارها و ارزش های جامعه به فرد است. در این فرایند، نقش رسانه های جمعی در انتقال ارزش ها از جامعه به فرد غیرقابل انکار است. حال سؤال این است که آیا اصولا رسانه جمعی مانند تلویزیون و نشریه می تواند ابزار مناسبی برای انتقال محتوای دینی باشد؟ و تا چه حد می تواند ارزش ها و هنجارهای دینی جامعه را به فرد منتقل سازد؟ به نظر می رسد نگاه بینندگان تلویزیون در الگوی غالب و مسلط، نگاه سرگرم شدن است تا آموختن. در این وضعیت، کارکردی که تلویزیون می تواند بر آگاهی ها و رفتارهای دینی داشته باشد، بیشتر کارکرد «تقویت» است تا ایجاد یا تغییر. این نگاه گاه ممکن است به نوعی، به عملکرد مطبوعات هم تعمیم داده شود. گرچه مطبوعات در مقایسه با تلویزیون، قابلیت بیشتری برای ارائه مقوله های جدی و فکربرانگیز دارند، اما ممکن است در انعکاس مقوله های دینی به کارکرد تلویزیون نزدیک شوند. در مجموع، می توان گفت: رسانه ها می توانند در جامعه پذیری افراد، نقش مثبتی ایفا کنند و همچون ابزاری مؤثر و کارآمد درخدمت اعتلای ارزش های والای انسانی و پروراندن فضایل اخلاقی قرار گیرند. بنابراین، می توان گفت: رسانه جمعی می تواند در فرایند انتقال ارزش ها و هنجارهای دینی از جامعه به فرد، نقش مؤثری ایفا نماید و کارکرد رسانه در جامعه پذیری، یک کارکرد تقویتی است.

بحث اخلاق روزنامه نگاری از جمله مباحث مطرح در قلمرو دانش جامعه شناسی، علم ارتباطات و اخلاق کاربردی است. در قلمرو کار روزنامه نگاری این سؤال مطرح است که آیا اخلاق می تواند در این عرصه حاکم باشد؟ اگر آری، اخلاق روزنامه نگاری دارای چه مشخصه هایی است؟ آیا رعایت اخلاق در روزنامه نگاری ضروری است؟ وظایف اخلاقی، و اخلاق روزنامه نگاری کدامند؟ همچنین پیش شرط روزنامه نگاری حرفه ای چیست؟ اصول اخلاق حرفه ای کدامند؟ آیا روزنامه نگاری شغل محسوب می شود و یا حرفه؟ در هر دو صورت، پیامد شغل و یا حرفه بودن روزنامه نگاری چیست؟ مشخصات روزنامه نگار حرفه ای چیست؟ حریم خصوصی و منافع عمومی چیست و هر یک دارای چه قلمروهایی است؟ پارادوکس حق برخورداری افراد از آزادی بیان و اطلاعات، و اینکه «دانستن حق مردم است» و وجود موانعی همچون حق داشتن «منافع عمومی» و «حریم خصوصی»، چگونه قابل حل است؟ عرصه و قلمرو حریم خصوصی تا کجاست و آیا می توان آن را نقض کرد؟ و سرانجام اینکه، آسیب ها و چالش های پیش روی روزنامه نگار کدامند؟
این مقاله، در تلاش است تا به اجمال، به سؤالاتی از این دست پاسخ دهد.

تحلیل انتخابات با عواملی پیوند دارد که رفتار انتخاباتی را شکل می دهند. در میان نظریه های گوناگون تحلیل رفتار انتخاباتی، نظریه هایی بر اهمیت هویت حزبی و دل بستگی های همیشگی تاکید می کنند؛ نظریه هایی بر اهمیت عضویت گروهی و صف بندی اجتماعی تاکید دارند؛ نظریه هایی مبتنی بر انتخاب عقلانی و محاسبه منافع شخصی است؛ و نظریه هایی که معتقدند انتخاب های فردی به وسیله تدبیر و کنترل ایدئولوژیکی شکل می گیرند. نویسنده مقاله حاضر درصدد است با استفاده از موردشناسی انتخابات نهم ریاست جمهوری، رفتار انتخاباتی در جمهوری اسلامی ایران را، به ویژه در دهه اخیر، بر اساس نظریه انتخاب عقلانی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.