ماهنامه معرفت
سال هفدهم شماره 1 (پیاپی 124، فروردین 1387)

بحث از «کارآمدی دین» در عرصه اجتماع و نقش دین در حل معضلات جوامع، از مباحث اساسی در حوزه اندیشه سیاسی اسلام است که توجه بدان می تواند منشا رفع برخی ابهامات گردد. اعتقاد بر این است که دین می تواند برای تمام عرصه های اجتماعی، در کلیه زمان ها و مکان ها، راه کارهایی متناسب با وضعیت موجود ارائه دهد. برای دست یابی به این مهم در جامعه، باید سه عنصر مهم دین، یعنی اعتقادات، اخلاق و احکام مورد توجه قرار گیرد. در این صورت، دین می تواند حداکثر میزان کارآمدی را به نمایش گذارد. کارآمدی نظام جمهوری اسلامی نیز، که بر اساس دین پی ریزی شده است، باید در چارچوب همین سه مؤلفه مورد ارزیابی قرار گیرد. بی تردید، در هر یک از این سه محور، ممکن است در نظام جمهوری اسلامی، قصورات و یا تقصیراتی در این زمینه وجود داشته باشد، اما بستر حرکت جامعه اسلامی در بسیاری از عرصه ها شتابان و رو به جلو و صعودی است و دین به سمت نهادینه شدن به پیش می رود.
برای کارآمدی پیش از پیش دین می توان کاستی های در هر سه عرصه را شتابان و به رفع آن همت گماشت.

مقاله حاضر پس از بحث مفهومی درباره سکولاریسم، چالش های عرفی (سکولاریستی) در برابر حکومت اسلامی را از حیث عملی بررسی می کند و آن را در دو سطح داخلی و خارجی مورد تحقیق قرار می دهد. در سطح خارجی، رویکرد غرب به جهان اسلام، پدیده استعمار نوین، جهانی شدن و تبلیغات رسانه ای غرب مورد توجه قرار گرفته است. در سطح داخلی نیز تحول بنیادین در اندیشه، انگیزه و عمل دینی مدیران، نیروهای روشن فکر و حامیان مدرنیته و در نهایت، دنیاگروی نخبگان دینی و وابستگی آنها به ارکان دولت از عوامل عمده گرایش های سکولاریستی جامعه و حکومت معرفی شده اند. ابهام عرفی شدن جمهوری اسلامی ایران و بررسی آن و نیز ارتباط نوگرایی با سکولاریسم از دیگر مباحث مقاله مذکور است. در خاتمه، برایند دیدگاه های مکتب سکولاریسم در زمینه تحول جوامع و حکومت های اسلامی به جوامع و حکومت های سکولار بررسی می شود و از سوی نویسنده ملاحظات و توصیه هایی چند ارائه می گردد.

یکی از نکات بسیار مهمی که مورد توجه تحلیلگران بحث انقلاب اسلامی قرار گرفته، بحث رهبری امام خمینی قدس سره می باشد. بسیاری از این تحلیلگران به دلیل وجود مشکلات مبنایی و معرفتی نسبت به مبانی این حرکت و فهم ناقص از آن، با ادعای مبهم بودن و آرمانی بودن طرح حکومت اسلامی که به عنوان غایت انقلاب مطرح می شد، آن را یک حرکت پوپولیستی دانسته اند. نویسنده در این مقاله با بررسی تطبیقی اهداف حکومت اسلامی و اصول حاکم بر آن از منظر امام خمینی قدس سره و مرحوم حاج آقا نورالله اصفهانی که دارای اثر مکتوب و سابقه اقدامات عملی فراوانی در این زمینه است، نشان داده که طرح حکومت اسلامی نه تنها بحث جدید و مبهمی نیست، بلکه امری است که دارای سابقه نظری و در موارد بسیاری دارای سابقه عملی نیز بوده است؛ از این رو، با ادعاهای مزبور نمی توان شعور موجود در این حرکت و پشتوانه فکری و اعتقادی چند صدساله آن را نادیده گرفت.

واژه «مشروعیت» در جامعه شناسی سیاسی به معنای «مقبولیت مردمی» است، ولی در فلسفه و کلام سیاسی، مراد از آن حقانیت است. مشروعیت فلسفی یک حکومت در توجیه عقلی «اعمال قدرت از سوی حاکمان» و «قبول سلطه از سوی مردم» است.
دیدگاه رایج در اندیشه سیاسی شیعه در باب مشروعیت حکومت اسلامی در عصر غیبت معصوم علیه السلام، نظریه «انتصاب» بوده که بر اساس آن، حقانیت حکومت فقیه ناشی از اراده خداوند متعال و به نصب عام از سوی ائمه اطهار علیهم السلام است؛ ولی در سده اخیر، دیدگاه دیگری مطرح شده که بر اساس آن، حقانیت حکومت فقیه مبتنی بر دو امر است: اراده الهی، رای مردم. طبق این نظریه، که به نظریه «انتخاب» مشهور است، برای اینکه حکومت یک فقیه حقانیت داشته باشد، باید هر دو امر مزبور درباره آن تحقق داشته باشد.
علت ظهور این دیدگاه نوپا آن است که طرف داران این نظریه معتقدند: نظریه «انتصاب عام فقها» گرفتار استحاله ثبوتی است؛ یعنی این دیدگاه به لحاظ ثبوتی محال است. از این رو، باید دست از این دیدگاه شست.
طرف داران دیدگاه «انتصاب» جواب های متعددی به این اشکال داده اند که به نظر می رسد بر اساس ادله عقلی و نقلی، محکم ترین آنها این است که در زمان غیبت معصوم علیه السلام، فقیهی که در مجموع، بیش از سایر فقها دارای شرایط رهبری همچون، علم، تقوا، شجاعت و مدیریت باشد، از سوی ائمه اطهار علیهم السلام برای رهبری منصوب شده است.

این مقاله درصدد است تا از طریق نتایج و پیامدهای توسعه، مقایسه ای بین توسعه در اسلام و غرب انجام دهد. در غرب، فقر و عدم تعهد، نابودی انسان ها، خودفراموشی و سردرگمی، بی حرمتی و تجاوز، نابودی خانواده، تضادهای درونی نظام سرمایه داری، گسترش و افزایش شکاف های طبقاتی و فقر فزاینده طبقات پایین، از مهم ترین نتایج توسعه در غرب محسوب می شود، در حالی که اسلام به عنوان دین خاتم و کامل، نه تنها به عدالت اجتماعی و اقتصادی، فقرزدایی، ایجاد رفاه عمومی و استقلال اقتصادی، سفارش و تاکید می کند، بلکه راه کارهای عملی برای رسیدن به این اهداف ارائه می کند.

شیخ مفید، از عالمان برجسته شیعه، برای کسب علم و دانش وارد بغداد شد. او با پیمودن پله های ترقی، پویایی فقه و کلام شیعه را به اوج رساند. با روی کار آمدن امرای آل بویه در بغداد و حمایت نسبی آنان از علما، بستری فراهم شد تا وی پاسخگوی نیازهای فکری، اعتقادی و سیاسی شیعیان در مناطق گوناگون باشد.
از جمله دغدغه های اصلی شیعیان در عصر غیبت، تشکیل حکومت بر پایه عدالت و محوریت رفتار ائمه علیهم السلام بوده است؛ زیرا پیامبران علیهم السلام و اوصیای معصوم ایشان از سوی خدا، اجازه سرپرستی بر انسان ها را در امور دین و دنیا دارند. وظیفه اصلی آنها علاوه بر تشکیل حکومت، تنفیذ احکام، اقامه حدود، حفظ شریعت، هدایت و تربیت مردم است. در عصر غیبت نیز این وظایف بر عهده فقی هانی است که علاوه بر علم به احکام الهی، توان انجام امور محوله را داشته باشند. با فراهم نشدن این مهم، فقها بر اساس مبانی اندیشه سیاسی شیعه، رفتارهای سیاسی و اجتماعی را در قالب صدور «فتوا» بیان می کرده اند. شیخ مفید نیز با توجه به فقه و کلام شیعی، درباره موضوعاتی همچون حکومت، حاکم اسلامی و شرح وظایف او، اندیشه سیاسی خود را در کتاب المقنعه و دیگر آثار ارزشمندش تبیین نموده و معتقد است: فقی هان در عصر غیبت، همانند امامان شیعه، وظیفه دارند به امور مسلمانان اقدام و حدود الهی را اجرا کنند.