نشریه حوزه
سال بیست و هشتم شماره 1 (پیاپی 160، بهار و تابستان 1390)

نقطه آغاز بحث در برنامه ریزی استراتژیک برای حوزه علمیه، نگارش بیانیه ماموریت و سند چشم انداز است. در بیانیه ماموریت، رسالت و آن چه در حال انجام آن هستیم، بیان می شود ولی در سند چشم انداز، نقطه پایان فعالیت در بازه زمانی تعیین شده، مطمح نظر است.
بنابراین، وقتی سخن از نگارش سند چشم انداز حوزه های علمیه در افق بیست ساله به میان می آید; یعنی ترسیم این امر که حوزه های علمیه، پس از بیست سال، در ساحت آموزش، پژوهشع تبلیغ، منابع انسانی و به طور کلی در عرصه های نرم افزار و سخت افزار، در چه جایگاهی ایستاده اند و بر اساس کدام الگوی مدیریتی (عمودی، مشارکتی، نیمه عمودی - نیمه مشارکتی) اداره خواهند شد و چه وضعیتی نسبت به جامعه هدف در بعد ملی، منطقه ای (جهان اسلام) و جهانی برقرار خواهند کرد؟
در این مقاله، پس از تبیین جایگاه سند چشم انداز و تفاوت آن ها با بیانیه ماموریت، به ضرورت نگارش سند چشم انداز پرداخته شده و زپس تبیین اهداف سند چشم انداز، وجهه همت قرار گرفته است، آن گاه به اختصار، ویژگی های چشم انداز اثر بخش به قلم آمده و در پایان به پیش نیازهای نگارش سند چشم انداز اشارت رفته است.

در راستای تامین انتظارات مقام معظم رهبری از حوزویان و ضرورت به روز بودن روحانیون و حضور در عرصه های تاثیرگذار علمی و فرهنگی و تبلیغی، توجه خاص به مقوله»قلم» و»نگارش» ضروری است.
آن چه می خوانید، زوایایی از این ضرورت و بایستگی های قلم حوزویان و خلاها و نیازها و رسالت فرزندان حوزه در تبیین معارف و اندیشه های دینی به زبان روز و متناسب با شرایط حاضر را بررسی می کند.

در این مقال، سخن از گذشته پرباری است که بزرگان دانش و اندیشه به پیروی از سیره و سنت پیامبر اعظم(ص) و اهل بیت(ع) که بزرگان دانش و اندیشه به پیروی از سیره و سنت پیامبر اعظم(ص) و اهل بیت بزرگوار آن حضرت، از پرسشها و شبهه ها استقبال می کرده و در فضایی علمی بدانهابه روشنی پاسخ می داده و به روشن گری می پرداخته اند.
در دوران معاصر نیز شماری از عالمان روشن اندیش دین، در این میدان خوش درخشیده اند و در برابر جبهه متنوع و متکثری از مادی گرایان و طبیعت گرایان، با موضع گیری های دقیق و سنجیده، طرحی نو درانداخته اند.
بی گمان، آگاهی از این مجاهدتهای علمی و مطالعه دقیق آنها می تواند، برای دانش آموختگان حوزوی، راهگشا باشد و زمینه ورود آنان را به فضاهای نو و پاسخ گویی به پرسشها و شبهه های جدید و نوپیدا را آماده سازد.

در نوشتار فرا روی، نویسنده در پی تحلیل و تبیین این پرسش و یا شبهه است که آیا حکومت اسلامی، برابر با حکومت گروه و صنف خاص است؟ و در دیدگاه اسلامی آیا بستگی به نژاد، صنف، طبقه و یا گروه موجب پیدایش حق ویژه حکومت و رهبری برای کسی می گردد یا خیر؟ بدین منظور، نخست، مفهوم حکومت آخوندی و مقصود از آن روشن می شود که در واقع، باز نمود این مساله است که صنف و گروه خاصی به نام روحانیت حق و صلاحیت ویژه برای حکومت و رهبری دارند.
و دو دیگر این که چنین معنی و مبنی، برای حق رهبری از نظر اسلام مورد ارزیابی قرار می گیرد و با تحلیل و تبیین آیات قرآنی، سنت و سیره پیامبر اسلام و پیشوایان راستین دین اسلام، به این نتیجه راهنمون می گردد که در اسلام، صنف، طبقه، نژاد و بستگی هایی از این سنخ، به هیچ روی، سبب ایجاد صلاحیت و حق ویژه نمی شود، همان طوری که ناگزیر، سلب صلاحیت نیز نمی کند; چون در اسلام مجموعه ای از ویژگی ها و کارکردهای انسانی - اسلامی ایجاد صلاحیت و حق رهبری می کنند که آنها در ماهیت، فراتر از و وابستگی های یاد شده هستند و در اساس، مستند به انسانیت انسان می باشند و به همین جهت، امکان حضور و فعلیت یابی آنها در تمامی گروه ها وجود دارد. از این رو، حکومت اسلامی، همانا حکومت ارزشها، معارف، قوانین، روش ها، و ویژگی های اسلامی و انسانی است.
سه دیگر، در پایان، انگیزه ها و هدفها، علل و عواملی که در طرح مفهوم حکمت آخوندی و یا آخوند حکومتی نقش و سهم دارند، بازگو می شود، از جمله مانند: روحیه پرسش گری، تجربه حکومت دینی، پیشینه پاره ای باورها - که برای اصناف و گروه های معین حق خاصی قائل بودند - و نیز دسیسه علیه اسلام ارائه و ارزیابی می گردد.

انسجام گرایی، مدخل روشنایی، کارآیی و بازآفرینی است که قادر است سطح کیفیت و کمیتها را پویا نموده و تعالی بخشد انتظارات را برآورد و به نیازهای کلیدی و راهگشای اجتماعی دینی پاسخ گوید.
حوزه علمیه پویا و بالنده، باید جلوتر از حوادث به سراغ آنها برود و منبع استراتژیک حرکت نظام باشد. بدین روی نمی تواند منفعل، متعارض، گسسته و نظاره گر حوادث باشد. بلکه باید مدیریتی فعال، کارآفرین، پاسخ گو، جامع و پیشرو باشد، دارای انسجام و اقتدار ساختاری باشد، تا بتواند تحولات بنیادی و همه جانبه را در سطح انتظارها برآورد. این است که رهبر فرزانه و هوشمند انقلاب اسلامی، آن را بن مایه حرکت تحول آفرینی می دانند.
در راستای این آرمان و گزینه مطلوب، نوشتار حاضر، به تبیین چیستی مدیریت در حوزه پرداخته، آن را دارای رسالتی عظیم در تداوم امامت اسلامی ارزیابی نموده که فلسفه وجودیش، انذار، هدایت، حفظ و رهبری کلی جامعه است. مدیریت اش باید منسجم و هماهنگ باشد. انسجام در مدیریت، هماهنگی، تطابق، تمرکز بر اهداف مشترک و فلسفه وجودی و راهبردی مشترک است، که در مدیریت منسجم، تحول در نگرشها، بازآفرینی ها، و خلاقیت نقش آفرین است. مدیریت منسجم، فعال و قدرت مند است و در قله بازآفرینی اندیشه قراردارد.
مدیریت منسجم در حوزه، اثر بخش است. رهنمود ارائه می دهد، رهنمودهای مربوط و مناسب، موثر و قابل دسترسی; لذا باید به تنظیم قواعد اصولی در مدیریت منسجم پرداخته شود و عناصر برنامه ریزی، اجرا، نظارت و ارزیابی ملحوظ گردد، تا اهداف به بار بنشیند، خروجی ها پاسخ گو باشد و فربهی دانشهای دینی را سبب گردند.
مدیریت منسجم، چند خصوصیت دارد و سبب چند امر می شود. توان برنامه ریزی، تسلط بر مجموعه حوزه، بازتابی از اراده حوزویان در دسترس بودن، آمیخته با تفاهم و هماهنگی، نفع و رشد در ساختار مدیریت، خلاقیت، نوآوری و ابتکار. و در پایان به نفی مدیریت متعارض و بی قاعده و بی سامان پرداخته شده و سیاست گذاری مطلوب و بایستگی آن نموده شده است.

تحول متون درسی، در راستای تحول حوزه، از بایستگی های کنونی حوزه های علمیه است وهمواره درسخنان مقام معظم رهبری برای حوزویان مورد تاکید بوده است. رسیدن به این هدف، مسبوق به شناخت آسیبهاست. این مقاله، به آسیبهای محتوایی و ساختاری متون درسی حوزه اشاره می کند و راه حل هر آسیب را نیز در تحولی مناسب با آن ارائه می نماید. آثار و فوایدی بر فرازهای تحول متون درسی مترتب می شود که بیان آنها قسمت پایانی مقاله را تشکیل می دهد.

در این نگاره، سعی شده است تا پس از تبیین اهمیت و ضرورت تبلیغ آموزه های دینی در عصر حاضر، که رسالت اصلی اهالی دین به حساب می آید و انجام آن نیز از سوی حوزه و مبلغان به نحو شایسته ای انتظار می رود، به کلیت آسیبها و کاستی های موجود در شبکه تبلیغی اشاره شود و برای برطرف سازی این کمبودها، راهبردهای کلی و جزئی ارائه گردد.
مقصد دیگر در این مقال، تبیین این نکته است که همه افراد حقیقی و حقوقی پیوسته با موضوع، جایگاه والای تبلیغ در اضلاع کلان حوزه را به درستی فهم نموده و در رویارویی با آن، در هر صورت و حالتی، فعالانه برخورد نمایند.
باید دقت شود که در وضعیت کنونی نیاز اساسی به تولید مبانی، اصول، روش ها و سبک های حاکمیتی و حکومتی نوین مبتنی بر اندیشه اسلامی است که برآورده شدن این مهم، بی گمان، بستگی بر راه اندازی و فعال نمودن چرخه های تولید علم، بویژه در زمینه علوم انسانی و زیرشاخه های آن است و البته، روشن است که حوزه و دانشگاه به عنوان دو مرکز و نهاد اصلی علمی، پژوهشی و آموزشی در کشور، باید برای به حقیقت پیوستن این هدف در بسیاری از روش های فعلی خویش تجدید نظر نموده و برای نزدیک شدن به نقطه مطلوب، ارتباط به روز و شایسته تری از دین و علم، روحانی و دانشجو ارائه نمایند، تا این بازتعریف ها، توشه ای برای این راه طولانی باشد.
مقام معظم رهبری به عنوان اصلی ترین گفتمان ساز علمی و فرهنگی، سالیانی است که برای رسیدن به قله های بالای علم و فرهنگ و هنر، نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری را مطرح نموده اند. ایشان در زمانها و مکانهای گوناگون، به پردازش و تبیین این موضوع همت گماشته و حوزه و دانشگاه را متولیان اصلی تولید علم برای همگان معرفی نموده است. از سویی دیگر به طور قطع، اتصال و انفصال حوزه و دانشگاه بر کیفیت و کمیت تولید علم تاثیر به سزا و غیرانکاری خواهد داشت، لذا از همین روست که چیستی و چگونگی تبلیغ در محیطهای دانشگاهی و ارائه مدلی نوین برای این هدف، آخرین دغدغه نگارنده در این نگاره بوده است.

حوزه علمیه، جریانی پاک و بالیده از روح آموزه های اسلامی است که دارای رسالتی مهم و سترگ است. بیان لایه های پنهان و عمیق معارف دینی، پاسخ به نیازهای زمانی مکلفان، پاسخ به نیازهای فوری و آنی حاکمیت دینی و ده ها رسالت عمده و مهم دیگر، از این رو، نگاه نوینی به اجتهاد، با حفظ مبانی و متد موجود که اجتهادی یقینی و برهانی است، ضروری می نماید.
در این نوشتار، اجتهاد تجزی و تخصصی، مورد بررسی قرار گرفته است، تخصصی شدن اجتهاد، به مفهوم تجزی در عرصه های اجتهادی گرفته شده، به دلیل این که دین، گستره وسیعی دارد، گستره ای به ابعاد روحی و روانی انسان، که در واقع، دین بازنمودی از وجود انسانی است، از عبادیات گرفته تا حقوق و اخلاقیات و معارف و اقتصاد و روابط اجتماعی در سیاست و حکومت. گرایش تجزیه ای و تخصصی به فقه، در دوران رسالت و امامت، مورد لحاظ معصومان قرار گرفته است. که آثاری از عملکرد وجودی پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع)، بخصوص امام صادق(ع)، را در گستره تاریخی مشاهده می کنیم. بنابراین، فهم تخصصی شریعت با تجزی در فهم و مقوله اجتهاد، رابطه روشنی دارد. فهم تخصصی، لازمه اش تجزی در مقوله اجتهاد مجتهدان است که در این صورت، باید به عرصه های مختلف تقسیم گردیده و هر عرصه ای به فردی وانهاده شود، تا به شکلی متخصصانه در آن اجتهاد نماید.
شخصیتهای علمی و بلند آوازه تاریخ تشیع، به مقوله تجزی در اجتهاد پرداخته اند و تقریبا نظریه ای فراگیر در گستره تاریخی است، شخصیتهایی همچون علامه حلی، شهید اول، محقق کرکی، سید نقوی، از مشاهیر علمای شیعه در هند، محقق اردبیلی، آخوند خراسانی، عبدالکریم حائری یزدی، بروجردی و بسیاری دیگر این نظریه را مطرح کرده اند.
الزامات این نظریه در این پژوهش تحت عنوانهایی چند مورد بررسی قرار گرفته است، گستردگی فقه اسلامی و فراتر بودن از اجتهاد فردی آنها، پیدایش عرصه های نوین در فقه اسلامی، عصری سازی فقه الشریعه که هر حوزه ای از آن نیاز به تخصص دارد، لزوم بالنده سازی فقاهت، ضرورت تدوین فقه الحکومه و مسائل گوناگون و بی شمار دیگر که تحلیل هر کدام از آنها، ما را به این واقعیت می رساند که باید اجتهاد، ماهیت تخصصی یافته و تجزی یابد که البته برکات فراوانی را در پی خواهد داشت.

از اوان انقلاب اسلامی، دشمنان اسلام، وقتی روحانیت و عالمان دین را پشتوانه های استوار و سدهای خلل ناپذیر برای انقلاب اسلامی و سپس برای نظام اسلامی برخاسته از معارف ناب دیدند، با ایجاد جنگ روانی به مصاف با این گروه طلایه دار و ناب اندیش برخاستند و با گوناگون تهمتها و افتراها بر آن شدند، تا روحانیت و عالمان دین را از نظام اسلامی جدا سازند، تا از یک سو، نظام را از سرچشمه خود دور کنند و از دیگر سو، روحانیان و عالمان دین را به انزوا بکشند و بد نام سازند.
رهبر انقلاب اسلامی، در دیدار با اساتید و طلاب، از دو مفهوم غلطی که از سوی دشمنان برای این هدف، از اوان انقلاب تاکنون، به کار برده شده و می شود که همانا»حکومت آخوندی و آخوند حکومتی«باشد، سخن به میان آورد و به نقد آن دو مفهوم پرداخت که در این مقال، این دو شبهه، با توجه به دیدگاه های رهبری، از زوایای گوناگون به بوته نقد و بررسی گذارده می شود.

فلسفه برای تمامی دانش پژوهان لازم و برای دانش پژوهان علوم انسانی لازم تر و برای طلاب حوزه علمیه یک ضرورت جدی است. فرقی نمی کند که فلسفه را به چه معنی بگیریم: چه به معنای فرآیند و چه به معنای فرآورده و چه به معنای تاریخ اندیشه. بدون تردید با هر رویکرد که به فلسفه نگریسته شود و هر معنایی از فلسفه اراده و یا ارائه شود، همان فلسفه برای حوزه، لازم و ضروری است. در این نوشتار بایستگی فلسفه، کارکردها و آسیب شناسی آن، کاوش شده است.

پژوهش حاضر، حاصل سیری است در جامعه شناسی علم، برای به دست آوردن عوامل و زمینه های رشد علم در جامعه. در نگاه جامعه شناختی، علم ماهیت اجتماعی دارد; به این معنی که محصول تلاشهای مشترک جامعه انسانی است و در رشد و رکود آن نیز، عوامل گوناگون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تاثیر گذار است. بر اساس این تحقیق، عواملی که بر علم تاثیر می گذارند بر سه دسته هستند: الف. روش ها و رویکردهای موجود در خود علم; ب. هنجارها، ویژگی ها، برنامه ها و قوانین که در نهاد علم وجود دارند; ج. عوامل و شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که بر علم تاثیر گذار هستند.

در این نوشتار، آسیبهای کم توجهی به تفکر و اندیشیدن در نظام آموزشی، و نیز تبدیل شدن فکر نکردن به یک فرهنگ در جامعه تبیین می شود و بازگشت به آموزشهای تفکر محور مورد تاکید است. عناصر لازم که زمینه را برای اندیشیدن و واداشتن به تفکر فراهم می کند، مانند: آگاهی و دانایی، سکوت و کم حرفی، خلوت و درنگ و ارج گذاردن به روش های تفکرساز، نیازمند توجه بیش تر است. در متون دینی، اندیشیدن و تفکر کردن جایگاه و منزلتی بس بزرگ دارد و دارای دستاوردهای ارجمند است که می تواند پشتوانه ای استوار و محکم برای این رویکرد باشد.

جامعه نیازها و مسائل بسیاری دارد که رسیدگی به آنها ضروری است. لذا نهادهای اجتماعی به منظور برآوردن نیازها و رفع مسائل جوامع پدیدار می گردند. وجود این نهادها خود نیازمند بایسته هایی است تا بتواند خود را با محیط فیزیکی و اجتماعی اش به گونه ای موفقیت آمیز انطباق دهند، اهدافی را تعیین کنند و جهت دستیابی به آنها همکاری کنند. جامعه دینی نیز از این قاعده مستثنی نیست. بر این اساس، یکی از نهادهای محوری و مهم در چنین جامعه ای نهاد دین است که به منظور سایه افکنی بر سایر نهادهای اجتماعی، نیازمند به تعامل با آنهاست. سازمان روحانیت و یا همان حوزه های علمیه از عوامل اجرائی نهاد دین شمرده می شود که وظیفه تعامل با نظام اجتماعی را عهده دار است. این نوشتار به بررسی بایسته ها تعامل سازمانی حوزه های علمیه با نظام اجتماعی بر اساس سخنان و رهنمودهای مقام معظم رهبری و با نگاهی جامعه شناسانه و با استفاده از روش تحقیق، تحلیل محتوای کیفی خواهد پرداخت. و در اجزاء مختلف آن به مباحثی چون عوامل موثر بر ضرورت تعامل، آسیب شناسی عدم تعامل، الزامات، ویژگی ها، زوایا و بایستگی های تعامل در نظامهای آموزشی، پژوهشی و تبلیغی اشاره می کند.

در این نوشتار، پس از تبیین جایگاه حوزه علمیه قم در جغرافیای تاریخی و علمی و نشر معارف دینی، به مهم ترین شاخصه های آن پرداخته شده است وعوامل موثر درموفقیت و شهره شدن آن بررسی شده است. ازجمله تبیین شده: حوزه نخستین قم، از نخستین کانونهای علمی ممتاز جهان اسلام بوده و در چندین سده فعالیت خود، آثار علمی و فرهنگی درخشانی را به اسلام و تشیع هدیه کرده است. دانش گستری و بصیرت دینی، از شاخصه های حوزه علمیه قم در طول تاریخ بوده است و این حوزه کهن در اختلافها و کشاکشهای فکری بزرگی چون موضوع امامت و ولایت اهل بیت و فتنه های خرافه پردازان و غالیان و محدثان سست اندیش، به مردم راه نموده است و این تجربه ها و دستاوردهای کنونی حوزه نیز، دسترنج کوششهای هزاران عالم دینی در دورانهاو برهه های گوناگون تاریخ است. این نوشتار، مروری است بر جلوه های دانش گستری و بصیرت دینی حوزه علمیه قم، بویژه در سالهای آغازین غیبت امام زمان.