نشریه حوزه
سال بیست و هشتم شماره 4 (پیاپی 162، زمستان 1390)

چندی پیش، گزارشی انتشار یافت که در آن، آخوند خراسانی خطاب به میرزای نایینی بیست و یک دلیل بر غیر عملی بودن تشکیل حکومت اسلامی، که در راس آن یک فقیه حضور داشته باشد، بر می شمارد. پیش از این هم نویسندگانی، با توجه به اشکالاتی که آخوند بر ولایت مطلقه فقیه وارد کرده بود، ادعا کرده بودند که ایشان در جریان جنبش مشروطه، بر خلاف نایینی، به دنبال تشکیل حکومت مشروطه توسط صالحان و با نظارت فقی هان بوده است.
مقاله حاضر این گزارش را به بوته بحث می گذارد و آن را از نظر سندی و محتوایی مورد ارزیابی و نقد قرار می دهد.

آن چه در پی می آید کوششی است برای به تصویر کشیدن شخصیت آخوند خراسانی به عنوان یک تاریخ نگار که چگونه با حضور مکتوب خویش در قالب اعلامیه ها و نامه ها توانسته تصویرهایی از اوضاع اجتماعی سیاسی ایران پیش و پس از مشروطیت به خوانندگان ارائه دهد. بررسی عنوانهای شماری از نامه های او و نیز تحلیل موشکافانه یکی از آنها در این مقاله، راهی بوده تا نویسنده مدعای خویش را درباره شخصیت تاریخ نگار و تاریخ نگر آخوند خراسانی، به اثبات برساند.

آخوند خراسانی دانشوری برجسته در علم اصول و تفکر اصولی است. بدون تردید آن چه در برجستگی اصولی او نقش داشته، آشنایی با فلسفه و به کارگیری تفکر فلسفی در دانش اصول بوده است. این مدعا در دو محور تبیین می شود; نخست به بیان عناصری پرداخته ایم که شخصیت فلسفی آخوند را نشان می دهد مانند: شاگردی سه فیلسوف، تدریس فلسفه، حواشی بر منظومه و اسفار. سپس کوشش شده است تا با نگاهی به کتاب»کفایه الاصول»، مهم ترین اثر کامل اصولی اخیر، بهروری فلسفی آخوند درمباحث اصول نمایانده شود.

کارکرد و سیره عملی آخوند خراسانی، در مراحل گوناگون نهضت مشروطه و حتی پیش از آن، بیان گر باور عمیق و قاطع ایشان به ولایت مطلقه فقیه است. در این نوشتار، پس از اشاره به تمایز حکم حکومتی از حکم شرعی، حکم قضایی و امر به معروف و نهی از منکر، پای بندی ایشان، با توجه به صدور احکام ولایی بسیار، در عرصه های گوناگون، به ولایت مطلقه فقیه، نمایانده شده است.
حکم به وجوب حمایت و اطاعت از سیدعبدالحسین لاری با استناد به مقبوله عمر بن حنظله، حکم به اخراج تقی زاده از مجلس شورای ملی و تبعید او از کشور و دستور جایگزینی فردی شایسته به جای او، حکم به سرنگونی حکومت استبدادی محمدعلی شاه، حکم حرمت پرداخت مالیات به کارگزاران او، حکم به تجدید مجلس شورای ملی، دستور به عفو عمومی، نصب دریابیگی به حکومت بوشهر و... بخشی از احکام ولایی ایشان است.
این احکام بیان گر آن هستند که ایشان، نه تنها به ولایت مطلقه فقیه معتقد بوده، بلکه آن را اعمال نیز کرده است. آخوند خراسانی و شماری دیگر از عالمان در همان روزگار، خاستگاه و مبانی این احکام و لزوم پیروی از آن را، ولایت و نیابت عامه فقیه دانسته و دلیلهای آن را نیز یادآور شده اند.

آخوند خراسانی، چنانکه مدافعان و ستایش گران پابرجایی در کنارداشت، مخالفان و نکوهش گران سرسختی با او روبه رو بودند. مخالفانی که در مواردی، وی را به بی بصیرتی، تندروی و شتابزدگی در تصمیمهای سیاسی متهم ساخته اند. موضوع این نوشتارطبقه بندی فکری و اجتماعی مخالفان آخوند و شیوه رویارویی وی با آنان است.