نشریه حوزه
سال بیست و نهم شماره 1 (پیاپی 164، بهار و تابستان 1391)

بحث ولایت و زعامت زن، از مباحثی است که در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیش تر مطرح شده است و با ایجاد زمینه اجتماعی و سیاسی، امکان حضور زنان با ایمان، با تحفظ و مراعات آداب و تکالیف شرعی فراهم شده است. این موقعیت جدید، باعث شده که این بحث طرفداران و مخالفانی داشته باشد و هر یک بر نظر خود از آیات و روایات و دیگر ادله شرعی دلائلی ارائه کنند. در این مقال، پس از بیان معنای ولایت و بیان انواع ولایت عامه و خاصه، به ادله موافقان، از آیات و روایات پرداخته شده و میزان دلالت آنها بر موضوع، روشن گردیده، آن گاه روایات و سیره معصومان بیان گردیده که پاسخ گوی بخشی از شبهات مخالفان است. سپس ادله مخالفان و آیات و روایاتی که در این باره به آنها استناد و استدلال شده، مورد توجه و بحث قرار گرفته و میزان دلالت آنها به بوته نقد و بررسی نهاده شده است. و با تقسیم بندی روایات مخالف به پنج دسته، این بررسی، خود را بهتر و روشن تر نمایانده است. و در پایان نیز، اجماعی را که بر نفی قضاوت و ولایت زن ادعا شده، مطرح و به آن پاسخ داده شده و با نتیجه گیری، بحث پایان گرفته است.

نوشتار حاضر نگاهی راهبردی به مساله زنان دارد و جستارهای فقهی درآن، با چنین رویکردی انجام گرفته است. بدین منظور، نخست یاد کردی از اسناد بین المللی و بویژه کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان به عمل آمده است، سپس واکنشهای روحانیت و حوزه، در قبال این کنوانسیون، که بیش تر در حد اعلامیه و فتواست، بازگو گردیده است. نویسنده بر آن است که روحانیت و حوزه:نخست آن که: باید به طور فعال و کارآمد در رویارویی با اسناد بین المللی درتمامی زمینه ها و بخصوص اسناد مربوط به زنان عمل نمایند.
دو دیگر: رویارویی فعال، به معنای نفی و طرد همه جانبه نخواهدبود.
سه دیگر: رویارویی کارآمد در گرو بازاندیشی در روش اجتهاد و نیزنگرشهای موجود در مورد زنان و روابط زن و مرد می باشد.
ازاین روی، دو روش اجتهادی; لفظ و علت محور و روش اجتهاد مقصد ومصلحت بنیاد، پیامدها و نکته های قوت و ضعف هرکدام، بخصوص درحوزه مسائل مربوط به زنان بازنموده شده و مورد نقد قرار می گیرد و سپس روش سوم اجتهادی عرضه می شود که در اثر درهم آمیزی دو روش یادشده، به وجود می آید و ترکیب نوینی را می سازد و کارآمدی و خلوص دینی را توامان می تواند تامین نماید. بر اساس آن به محتوای کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان، نظر افکنده و کاستی های آن بازگو و به نقد گذاشته می شود و همچنین دیدگاه و نگره اسلامی در مورد حقوق و تکالیف ومسوولیت زنان، با روش جدید بازخوانی و رسالت و مسوولیت علمی - آموزشی، راهبردی - ارتباطی حوزه و روحانیت، در چنین راستایی شناسانده می شود.

در نگاه به مسوولیت اجتماعی زنان، پارادایمی در بخشی از حوزه علمیه وجود دارد که برداشت از آیات و روایات تلقی می شود. این پارادایم خرد سنتی با انگیزه ای ایمانی در برخورد با فرهنگ ضد اسلامی غربیان، در نگاه ابزاری آنان به زن، شکل گرفت و پاسخی به تلاش روشنفکران سکولار در حمایت از زن بود. پیش فرضهای این پارادایم عبارت است از: ناتوانی تکوینی زن، فساد افکنی رفتار زنان و تقلیل مسوولیت زن به خانه داری. این پیش فرضها همواره مدنظراین گروه، در بررسی حضور اجتماعی زن مسلمان بوده است. پارادایم سنتی، ارتقا بخشی مسوولیت زنان توسط انقلاب اسلامی را نادیده می گیرد و مسوولیت زن را به حوزه خانواده تقلیل داده است. اما باید گفت زن می تواند با عبادت اجتماعی خود، به ایفای نقش اجتماعی و تمدنی خویش بپردازد. زن فرهیخته و دانشمند می تواند در ساحت مهم و تاثیرگذار»تصمیم سازی» حضور یابد و به رشد و پیشرفت جامعه کمک نماید. تحصیلات زنان در حوزه نیز باید معطوف به نقش اجتماعی و تمدنی زن مسلمان باشد.

حدیث (لن یفلح قوم ولوا امرهم إمراه) مشهور و در منابع گوناگون، از جمله در صحاح و سنن اهل سنت نقل شده است و در منابع روایی اولیه شیعه دیده نمی شود. این مقاله منابع و راویان این حدیث را مورد ارزیابی قرار داده و به بررسی زمان صدور آن می پردازد و به این پرسش پاسخ می دهد که آیا در زمان حکومت دختران کسری، پیامبر (ص) زنده بوده تا چنین سخنی فرموده باشد؟ آیا دختر کسری در دوران خود ناموفق بوده است؟ پاسخ نویسنده به این پرسشها منفی است و در اساس، این حدیث در برابر حدیث دیگری که ناکثین را قوم هلاک شده و غیر رستگار معرفی کرده و از همین راوی حدیث، یعنی ابوبکره نقل شده است، ساخته شده و هدف اصلی آن بوده که مخالفان امیرالمومنین علی (ع) در جنگ جمل، بویژه طلحه و زبیر تبرئه شوند و این احتمال را مطرح کرده که ممکن است این حدیث در زمان خلافت آل زبیر و تسلط آنان بر بصره و کوفه ساخته شده است. بر این نظر دلائل و شواهدی ارائه می شود.

در هر جامعه ای، سلسله مراتب خاصی از لحاظ اهمیت نسبی میان گروه های اجتماعی برقرار است. منزلت اجتماعی فرد فرد جامعه، متغیری است که میزان این اهمیت را مشخص می کند. بر این اساس، یکی از مهم ترین و کاربردی ترین متغیرهای مستقل تحلیل رفتار، ایستار و عقاید افراد و موقعیت آنان در سلسه مراتب اجتماعی محسوب می شود.
پایگاه اجتماعی زنان، که نیمی از جمعیت هر جامعه را تشکیل می دهند، دارای اهمیت است. فرهنگ هر جامعه ای جایگاه اجتماعی آن را بر روی این طیف تعیین می کند.
نوشتار پیش روی، درصدد است تا منزلت اجتماعی زنان و زوایای آن را در سخنان حضرت امام خمینی، به عنوان رهبر اجتماعی، بررسی کند.
تاریخ منزلت اجتماعی زن، فاطمه زهرا)س(الگوی منزلت اجتماعی زن معاصر، ساز و کار ترفیع منزلت اجتماعی زن، ارتقاء منزلت اجتماعی زن نسبت به مرد، قلمرو شوون زنان، تساوی شوون اجتماعی زن و مرد، ابعاد موقعیت اجتماعی زن مسلمان ایرانی، حقوق اجتماعی زنان، نقش تربیتی زن، نقش سیاسی زن، نقش دفاعی زن مسلمان، نقش اقتصادی زن و آسیب شناسی منزلت اجتماعی زنان، بخشی از مطالبی است که در این مقاله بدان اشاره شده است.
روش تحقیق در این بررسی، روش تحلیل محتوای کیفی است که بر اساس آن، ویژگی های زبانی یک متن، گفته یا نوشته به طور واقع بینانه یا عینی و به طور نظام مند و نظام پذیر، شناسایی و از آنها نیز نتیجه گیری هایی درباره مسائل غیرزبانی، یعنی درباره ویژگی های فردی و اجتماعی گوینده یا نویسنده و دیدگاه ها و گرایشهای وی، صورت می گیرد.

پیشگامان نهضت عربی و احقاق حقوق زنان، به چهار دوره تقسیم می شوند. اصلاحات انجام شده توسط محمدعلی پاشادر مصر، سرآغاز نوزایی عربی است. قاسم امین بک مصری، در مرحله دوم اصلاحات و از مهم ترین چهره های نهضت حقوق زنان عرب و مسلمان است. تحولات فکری قاسم امین، به فراخور اوضاع اجتماعی مصر، با فراز و فرود همراه شد. چهره نخست این مصلح، تاکید و تایید اوضاع حاکم بر زنان و مردان مصری است. در واقع، وی در کتاب نخست خود را کامل و دیگری را ناقص دیده است.
چهره دوم قاسم امین، با اثرپذیری از اصلاحات دینی و مصلحانی چون اسدآبادی و عبده، به رفورم روی آورد و خواستار تحقق تغییرات اجتماعی بر اساس بازخوانی پاره ای از آیات قرآن کریم - و بویژه آیات راجع به زنان - شد.
اما دیری نپایید که از وی چهره دیگری رخ نمود، ترک آن چه»خود«داریم و ضرورت پیروی از مدلهای»دیگری«/ غربیان.
با این همه نشیب و فراز و تحول دیدگاه، قاسم امین، بحق، یکی از تاثیرگذارترین چهره های نهضت احقاق حقوق زنان عرب و مسلمان بوده و هست و در هر کتاب و نوشته و مقاله و سخنرانی، اثر بارزی در عرصه های مختلف اجتماعی و فرهنگی داشته است.

عالمان و دانشوران حوزه درباره جایگاه، احکام و مسائل زنان مقاله ها و کتابهای بسیار نگاشته اند و در این زمینه، گاه به مدد متون کتاب و سنت منزلت و مقام زن را تبیین و زمانی هم احکام فقهی زنان را به اجتهاد و تقریر بیان کرده اند.
تحلیل مسائل زنان و پاسخ گویی به آنها، هماره از دیگر مساعی اندیشه وران حوزه بوده است.
آنان با ژرف اندیشی و احاطه علمی شایسته، کوشیده اند تا برای پرسشها، شبهه ها و اشکالها، در موضوعات و مسائل زنان، پاسخی سنجیده و استوار فراهم آورند.
گرچه تلاشهای یاد شده، مجموعه ای شایسته و سودمند را پیش روی خوانندگان نهاده است; لیک همچنان عرصه های ناپیموده در این حوزه بسیار است و به تدقیق هرچه بیش تر و باز اندیشی هرچه استوارتر نیازمند است.
از این رهگذر، با تاملها، چه در محتوا و چه در روش ها، می توان به دستاوردهای علمی و عملی کارآمد و روزآمد چشم امید گشاد و پویایی آموزه های اعتقادی، فقهی و اخلاقی دین سترگ اسلام را در همه اعصار و اقالیم هویدا ساخت.
باز اندیشی در منابع، با نوسازی شیوه های فهم، آگاهی از نیازها و مقتضیات زمان و به کارگیری ابزارهای فراگیر و متنوع در ارائه پژوهشها و پاسخها در این عرصه ضروری می نماید.
این امر بر توفیق عالمان و محققان حوزه خواهد افزود و آنان را در ایفای نقش ابلاغ رسالت دینی شان توان مند خواهد ساخت.
باری، این نوشتار در دو بخش به شناساندن کتابهایی در موضوع زن می پردازد که از سوی دانشیان حوزه فراهم آمده است:در بخش نخست، معرفی تبیینی - توصیفی یازده کتاب، و در بخش دوم، به معرفی اجمالی هفتاد و نه کتاب.