فصلنامه ره آورد نور
سال شانزدهم شماره 61 (پیاپی 78، زمستان 1396)

تبلیغ دین، هیچ گاه محصور در مکان و زمان و ابزار خاصی نبوده، مبلغان دین اسلام از گذشته تا کنون، از هر فرصتی برای تبیین معارف اسلام بهره برده اند. پیش از این، منبر، یکی از موثرترین و قدیمی ترین ابزارهای تبلیغ دین محسوب می شد که البته هنوز هم با وجود گسترش شبکه های اجتماعی، جایگاه خاصی در بین مردم دارد؛ اما با پیشرفت تکنولوژی و استقبال مردم از ابزارهای جدید رسانه ای و تبلیغاتی، به خصوص فضای مجازی، ضرورت بهره گیری از آنها در کنار سایر فعالیت های تبلیغی ضروری به نظر می رسد. این نوشتار، درصدد است ضمن واکاوی رهنمودهای رهبر معظم انقلاب درباره فضای مجازی، به بیان دیدگاه های ایشان در مورد ضرورت و نقش روحانیون در این فضا بپردازد.

ظهور فناوری اطلاعات و ارتباطات در نیم قرن اخیر، تحولی اساسی در جوامع انسانی به وجود آورده و گذار از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی را موجب گردیده است. این تحول، ملاک های پیشرفت جوامع را از شاخص های صنعتی، به شاخص های اطلاعاتی تبدیل نموده و جوامع امروزی به مدد فناوری های نوین با تولید، انباشت، اشاعه و انتقال لحظه ای اطلاعات روبه رو شده است؛ اطلاعات متنوعی که پیوسته در حال افزایش، پردازش و به روزرسانی بوده و با سرازیرشدن در شاهراه های ارتباطی، مرزهای دانش و محدوده های جغرافیایی را در می نوردد.
اگر چه تشکیل جامعه اطلاعاتی در کشور ما هنوز به معنای تام اتقاق نیفتاده، سراپرده های آن آشکار و کم و بیش مقدمات و زیرساخت های آن در حال فراهم شدن است. تلاش برای برپایی دولت الکترونیک، شهر مجازی، تجارت و بانکداری الکترونیک و راه اندازی دوره های آموزش مجازی دانشگاهی، گواه این تحول بوده و خبر از حرکت به سوی تشکیل جامعه اطلاعاتی می دهد.
در این میان، حوزه های علمیه نیز که در شمار نهادهای دینی و فرهنگی به شمار می آیند، می توانند به شایستگی از فضای مجازی برای سامان دهی نظام مدیریتی، اداری، مالی، آموزشی و پژوهشی خود بهره مند گردند و در عمل، به کامیابی مطلوب تر در عرصه های مختلف نایل آیند. حوزه های علمیه، به مثابه نهادهایی چند بعدی اند که برای سرعت بخشی و بهبود فعالیت های خود می توانند در چارچوب مشخص و تعریف شده، از امکانات و ابزارهای جدید فضای مجازی استفاده کنند.
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای – مد ظلله العالی – ضمن تاکید بر اهمیت و نقش فضای مجازی در پیشرفت کشور خطاب به حوزه های علمیه فرموده اند: « ما به طور سنتی، روش هایی برای ارتباط گیری با مخاطبان خودمان داریم که روش های خوبی هم هست؛ لیکن به هیچ وجه کافی نیست. نمی خواهم توصیه کنم که طلاب بروند یک دوره علوم ارتباطات ببینند؛ بلکه می خواهم موکدا توصیه کنم که که کارگردانان اصلی و طراحان حوزه علمیه، با توجه به نتایج علوم ارتباطات، کاری های خودشان را برنامه ریزی کنند و بخشی از مباحثی از این علوم را که مورد نیاز حوزه است، به درجات مختلف در اختیار کسانی که به ان احتیاج دارند، به خصوص کساین که در زمینه تبلیغ برنامه ریزی و کار می کنند، بگذارند.» (بیانات رهبر معظم انقلاب در آغاز درس خارج فقه 28/6/1378)
با پیشرفت فناورانه ای که به وقوع پیوسته است، نمی توان نقش فضای مجازی و ابزارهای نوین را درعرصه های گوناگون کتمان کرد. از این رو، شناسایی ویژگی ها و توانمندی های این فضا امری لازم و ضروری است و بدون بهره مندی از چنین امکاناتی، دست به گریبان مشکلات عدیده ای خواهیم شد.
امروزه مردم به آسانی با اتصال به فضای مجازی، اطلاعات گسترده ای در موضوعات مختلف، از جمله دین و مذهب به دست می آورند و با دیگران در این زمینه به گفت و گو می پردازند، اسناد و متون دینی را از پایگاه های گوناگون دریافت می نمایند و با ابزارهای دیجیتالی به مساجد، آثار تاریخی، مذهبی و بناهای دینی سفر می کنند، از طریق شبکه جهانی، موضوع مورد نظر خود را در حوزه دین می یابند و کتاب ها و منابع دینی و مذهبی را می خرند، مراکز و سازمان های دینی را شناسایی کرده و در جلسات و همایش های دینی شرکت می کنند، تصویر و یا حتی صدای رهبران مذاهب مختلف را می بینند و می شنوند و به صوت سخنرانی ها و گفتمان های دینی گوش فرا می دهند و در یک کلام، علاقه مندان به مذهب در این فضا با دین زندگی می کنند.
بنابر این، فضای مجازی با تمام تهدیدهایی که ممکن است در پی داشته باشد، به شکل های گوناگون وارد زندگی مردم شده و بیشتر مردم، دست کم روزی یک بار در این فضا حضور می یابند.
هم اینک، بسیاری از طلاب علوم دینی آشنایی خوبی با فضای مجازی و مهارت های استفاده از اینترنت را یافته اند و پیوسته با این فضا مرتبط اند؛ اما برای اینکه بتوان ای عرصه مهم را مدیریت کرد، در وهله نخست، خود سازمان ها، نهادها، و مراکز مدیریتی حوزه باید به بهترین شکل به ابزارهای نوین فضای مجازی تجهیز شوند و با قدرت کامل به این عرصه گام نهند و زیرساخت ها و زمینه های مناسب را فراهم آورند. جا از مباحث مدیریتی و سازمانی، از جمله وظایف اصلی حوزه علمیه، آموزش و پژوهش است و بدیهی است که بدون مدیریت صحیح و مبتنی بر شیوه های نوین روزآمد، تحقق شایسته و اثربخش این وظیفه، امکان پذیر نیست.
آنچه پیش روی شماست، گزارش نشست طرح «بازآفرینی حوزه های علمیه در فضای مجازی» است که توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمید شهریار، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی درحضور رئیس محترم حوزهای علمیه سراسر کشور، حضرت آیت الله علیرضا اعرافی و نیز اعضای شورای مدیریت حوزه های علمیه ارائه شده است.
این نشست، در تاریخ اردیبهشت ماه سال 1396 برگزار گردید. گفتنی است، به دلیل کوتاه بودن زمان نشست، امکان شرح و بیان تمامی عناوین و سرفصل های طرح وجود نداشته و بیشتر به تبیین موضوع بازآفرینی فضای مجازی در بخش مدیریت حوزه پرداخته شده است.
جهت اطلاع از نکات ارزنده و راهگشایی که در این طرح وجود دارد، شرح آن را در معرض استفاده خوانندگان عزیز قرار می دهیم. امید است این طرح، مسیر رشد و تعالی بیشتر حوزه های علمیه را هموارتر سازد و شاهد گسترش و تعمیق روز افزون فرهنگ دینی و اخلاقی در جامه اسلامی باشیم.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با هدف «آسان سازی دستیابی به منابع دینی و سرعت بخشیدن به امر پژوهش در علوم اسلامی»، پای به عرصه تولید محصولات علوم اسلامی گذاشت؛ تولیداتی که در گذر زمان، در حوزه های متنوع توسعه یافته و در حال حاضر، در شاخه های مختلف علوم اسلامی و انسانی ده ها عنوان نرم افزار با قالب های متنوع، مانند: لوح فشرده، وب وتلفن همراه، با کاربری های متفاوت در اختیار کاربران قرار گرفته است؛ اما این گستردگی محصولات و امکانات پژوهشی متنوع، آن چنان که باید در بهبود شیوه های پژوهشی محققان حوزه کارگر نیفتاده و به دلایل مختلف که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، جایگاه شایسته خویش را در مراکز حوزوی پیدا نکرده است.
برخی ممکن است این عدم توفیق را به پیچیدگی رابط کاربری و یا امکانات ارائه شده در نرم افزارهای تولیدی نور نسبت دهند که البته بعضا ممکن است به علت پیچیدگی، کار با نرم افزار را برای کاربران مشکل نموده باشد؛ اما واقعیت آن است که این مسئله، همه مشکل نیست و ریشه را باید در جای دیگر جست و جو کرد؛ زیرا در فرض قبول این نظریه، تنها می توان آن را به محصولات تخصصی نور تعمیم داد که امری اجتناب ناپذیر است.
تجربه ارتباط طولانی ما با کاربران به خوبی این نیاز را گوشزد می کند که طلاب حوزه های علمیه به علت فقدان یک برنامه منسجم آموزشی مناسب، در استفاده تخصصی از رایانه در امر آموزش و پژوهش، از توانایی لازم برخوردار نیستند و این عدم توانایی در کاربری، در روند توسعه پژوهشی حوزه به صورت مستقیم تاثیرگذار بوده است.
از سوی دیگر، توسعه روزافزون فناوری و انفجار اطلاعات در قرن اخیر، نیاز ما را به استفاده از ابزارهای جدید در فناوری اطلاعات افزایش داده است؛ نیازهایی که دیگر حتی با امکانات و منابع موجود در یک سیستم بسته سازمانی نیز برآورده نخواهد شد و ناچار به استفاده از منابع جامعی از اطلاعاتی خواهیم بود که که روزانه در اطراف ما تولید و مورد استفاده قرار می گیرد.
طی سال های اخیر، تولید روزافزون محتوا و نبود سامانه های مشابه یابی بومی ویژه زبان فارسی، میزان کپی پایان نامه ها و سرقت اطلاعات را افزایش داده است؛ اما مرکز نور به پشتوانه سال ها تجربه و غنای محتوایی توانسته است برای این مشکلات راهکارهای مناسبی چون سامانه مشابه یاب متون (سمیم نور) را ارائه نماید که پیامد استفاده از این سامانه، سلامت و توسعه هر چه بیشتر حوزه تحقیق و پژوهش خواهد بود. آموزش کاربران در تولید محتوای علمی مناسب و پرهیز دادن ایشان از کپی برداری و رعایت حقوق مالکیت معنوی نیز در همین راستا قابل ارزیابی می باشد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با هدف «آسان سازی دستیابی به منابع دینی و سرعت بخشیدن به امر پژوهش در علوم اسلامی»، پای به عرصه تولید محصولات علوم اسلامی گذاشت؛ تولیداتی که در گذر زمان، در حوزه های متنوع توسعه یافته و در حال حاضر، در شاخه های مختلف علوم اسلامی و انسانی ده ها عنوان نرم افزار با قالب های متنوع، مانند: لوح فشرده، وب وتلفن همراه، با کاربری های متفاوت در اختیار کاربران قرار گرفته است؛ اما این گستردگی محصولات و امکانات پژوهشی متنوع، آن چنان که باید در بهبود شیوه های پژوهشی محققان حوزه کارگر نیفتاده و به دلایل مختلف که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، جایگاه شایسته خویش را در مراکز حوزوی پیدا نکرده است.
برخی ممکن است این عدم توفیق را به پیچیدگی رابط کاربری و یا امکانات ارائه شده در نرم افزارهای تولیدی نور نسبت دهند که البته بعضا ممکن است به علت پیچیدگی، کار با نرم افزار را برای کاربران مشکل نموده باشد؛ اما واقعیت آن است که این مسئله، همه مشکل نیست و ریشه را باید در جای دیگر جست و جو کرد؛ زیرا در فرض قبول این نظریه، تنها می توان آن را به محصولات تخصصی نور تعمیم داد که امری اجتناب ناپذیر است.
تجربه ارتباط طولانی ما با کاربران به خوبی این نیاز را گوشزد می کند که طلاب حوزه های علمیه به علت فقدان یک برنامه منسجم آموزشی مناسب، در استفاده تخصصی از رایانه در امر آموزش و پژوهش، از توانایی لازم برخوردار نیستند و این عدم توانایی در کاربری، در روند توسعه پژوهشی حوزه به صورت مستقیم تاثیرگذار بوده است.
از سوی دیگر، توسعه روزافزون فناوری و انفجار اطلاعات در قرن اخیر، نیاز ما را به استفاده از ابزارهای جدید در فناوری اطلاعات افزایش داده است؛ نیازهایی که دیگر حتی با امکانات و منابع موجود در یک سیستم بسته سازمانی نیز برآورده نخواهد شد و ناچار به استفاده از منابع جامعی از اطلاعاتی خواهیم بود که که روزانه در اطراف ما تولید و مورد استفاده قرار می گیرد.
طی سال های اخیر، تولید روزافزون محتوا و نبود سامانه های مشابه یابی بومی ویژه زبان فارسی، میزان کپی پایان نامه ها و سرقت اطلاعات را افزایش داده است؛ اما مرکز نور به پشتوانه سال ها تجربه و غنای محتوایی توانسته است برای این مشکلات راهکارهای مناسبی چون سامانه مشابه یاب متون (سمیم نور) را ارائه نماید که پیامد استفاده از این سامانه، سلامت و توسعه هر چه بیشتر حوزه تحقیق و پژوهش خواهد بود. آموزش کاربران در تولید محتوای علمی مناسب و پرهیز دادن ایشان از کپی برداری و رعایت حقوق مالکیت معنوی نیز در همین راستا قابل ارزیابی می باشد.

محتوا در فضای مجازی، «سلطان» خواند شده است و همه کاربران این فضا در پی دستیابی به آن اند. حوزه های علمیه، بزرگترین تولیدکننده محتوا در حوزه علوم اسلامی و انسانی، به ویژه در نشر چاپی، دانسته می شوند و تالیفات گسترده اساتید حوزه در موضوعات گوناگون علوم انسانی و اسلامی که هر ساله نشر می دهند، گواه این مدعاست. با توجه به قابلیت مراکز حوزوی در تولید محتوا و نیز نیاز به محتوا در حوزه علوم اسلامی و انسانی در فضای مجازی، توجه به نشر دیجیتال و تولید محتوا در همه شکل های آن در فضای مجازی، بسیار لازم می نماید. در این مقاله، پس از بیان انواع محتوا و اهمیت و ارزش محتوا در فضای مجازی، به بایسته های حوزه علمیه در تولید محتواهای ارزشمند مورد نیاز کاربران اشاره خواهد شد.

در گفت و گوی پیش رو، به طرح مباحث و موضوعات مطرح درباره فضای مجازی و ارتباط آن با حوزه های علمیه پرداخته ایم و نظر رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای عالی انقلاب فرهنگی را خواستار شده ایم. دکتر حسن بنیانیان که از صاحب نظران حوزه فرهنگ و از مدیران و کارشناسان با تجربه فضای مجازی به شمار می رود، ضمن اشاره به اهمیت و جایگاه فضای مجازی، رسالت بزرگ حوزه های علمیه را در مواجهه و استفاده از این فضا یادآورد می شود. در این مصاحبه، برخی از ابعاد مهم بحث به شکل کاربردی ترسیم شده است.

از جمله مسائل پیچیده و پر بحث، رابطه بین حوزه و فضای مجازی و تحلیل کم و کیف حضور حوزه در این فضاست؛ به گونه ای که برخی ورود حوزه های علمیه را موجب آسیب دیدن آن و برخی دیگر عدم حضور آن را به مثابه از دست رفتن جایگاه مرجعیت دینی در جامعه می دانند. از این رو، نوشته حاضر با بررسی جوانب مختلف این مسئله، درصدد پاسخ به اسن سوال است که «آموزش فضای مجازی به طلاب، چه آسیب هایی را متوجه حوزه می نماید و چه فرصت هایی برای آن به وجود می آورد؟»
برآیند بررسی آراء موافق و مخالف حضور حوزه در فضای مجازی، این است که حضور حوزه با حفظ هوشیاری جهت گرفتار نشدن در آسیب های این فضا، بسیار ضروری است و حوزه های علمیه باید هر چه سریع تر برای بسیج امکانات و تجهیز خویش جهت بهره مندی از فرصت های بی شمار فضای مجازی، اقدام نمایند.