فصلنامه قبسات
پیاپی 28 (پاییز 1382)

این مقاله بر آن است که نظریه حداقلی در قلمرو فقه اسلامی را که از جانب برخی نویسندگان مطرح شده است، مورد نقد و بررسی قرار دهد. این نظریه بر آن است که فقه اسلامی، پاسخ گوی همه نیازهای بشری نبوده و تنها حداقل ها را بیان کرده است و برای پر کردن این خلا باید از قوانین بشری بهره برد.
در این مقاله، اثبات خواهد شد که فقه اسلامی اکثری است نه اقلی، یعنی در بیان احکام حلال و حرام و درست و نادرست در حوزه روابط اجتماعی از جامعیت و پویایی لازم برخوردار است و دانش بشری و عقل عرفی را به عنوان ابزار تعیین و تشخیص موضوعات و راه کارهای مناسب برای احکام دینی به رسمیت می شناسد.

این مقاله درصدد پاسخ دادن به این پرسش معرفت شناختی است که «معرفت دینی چه ساختاری دارد؟» به عبارت دیگر «آیا معرفت دینی بر پایه هایی مبتنی شده است؟ یا ساختار آن، شبکه ماننداست؟» نگارنده در ابتدا دو دیدگاه را بررسی می کند که عبارتند از: مبناگرایی نصی و مبناگرایی تجربی، در ادامه، نگارنده زمینه ها و علل پیدایش این دو دیدگاه و دلایل ناکامی آن ها را به تفصیل بیان کرده و سپس دو دیدگاه دیگر؛ یعنی کلگرایی نصی و کلگرایی تجربی را تشریح کرده است. در نهایت، مقاله از این نظریه دفاع می کند که کلگرایی نصی بهترین دیدگاه معرفت شناختی است که ساختار معرفت دینی را نشان می دهد.

در نیای جدید غرب، ابتدا امور حکومتی و معیشتی، بعد تفکر سپس خود دین (از طریق رنسانس)، غیر دینی شده و جوامع جدید به دنیاگرایی و دین زدایی افراطی و بحران درونی فقدان معنا رسیده است. در این اوضاع و احوال، اسلام با داشتن ویژگی های ذیل که در کم تر دینی یافت می شود می تواند درمانگر و چاره ساز «دین زدایی معاصر» باشد:- ویژگی نخست اسلام، تطبیق پذیری اجرای شعایر اسلامی (مانند نماز) در همه مکان ها و زمان ها، در حضر یا در سفر است و مانند احکام برخی از ادیان به برگزاری در محل خاص مقید نیست.
- ویژگی دوم اسلام این است که بر حسب آموزه توحید، درون آدمی را یک پارچه و هماهنگ می سازد و با رسمیت شناختن ارضای نیازهای گوناگون جسمی و روحی، وجود آدمی را به تعادل می رساند.
- ویژگی سوم اسلام این است که بر خلاف بسیاری از ادیان دیگر، جریان وحی را در دین منحصر نمی داند و کلیت و شمول آن را باور دارد و موید وحیانی بودن بسیاری از ادیان پیشین است. این خصوصیت، زمینه ساز همزیستی ادیان گوناگون در جهان معاصر است.

معرفت شناسی اصلاح شده که گاه به آن معرفت شناسی کالوینیستی نیز گفته می شود، یکی از شاخه های نوپیدای معرفت شناسی دینی است که به طریقی نو از باور دینی دفاع می کند. طرفداران این مکتب نه دفاع ایمان گرایانه و غیرعقلانی از دین را می پذیرند و نه استدلال ورزی برای دفاع عقلانی از دین را راه مناسبی می دانند. این اندیشه وران برای تبیین دیدگاه خود، سراغ مبانی معرفتی غرب درگذشته می روند و معتقدند که تاکنون بیش تر کوشش های عقلانی برای دفاع از دین در قالب مبناگرایی کلاسیک که دیدگاه رایج و حاکم بر اندیشه غرب است، صورت پذیرفته. منتقدان به دین نیز با همین پیش فرض ها به انتقاد از دین پرداخته اند؛ اما به گفته آن ها، این دیدگاه، امروزه در معرض انتقادات متعددی قرار دارد و دیگر نمی توان بر اساس آن، از باورهای دینی دفاع کرد یا آن ها را مورد حمله قرار داد. آلوین پلانتینگا، فیلسوف دین و نماینده سرشناس مکتب معرفت شناسی اصلاح شده، بیش از همه از این رویکرد جانبداری می کند. دیدگاه وی در این زمینه را می توان تحت عنوان مقاله معروفش چنین خلاصه کرد: «ایا اعتقاد به خدا، واقعا پایه است؟»در این نوشتار، پس از تبیین دیدگاه پلانتینگا درباره معرفت شناسی اصلاح شده، به نقد و بررسی این دیدگاه خواهیم پرداخت.

در این مقاله به بررسی نظریه معرفت یا کیفیت ادراک از دیدگاه مکتب تفکیک و مقایسه اش با دیدگاه های کلامی و فلسفی پرداخته، و نشان داده شده است به رغم اد عایی که شده، این مکتب در زمینه ادراک علمی و عقلی، روش و محتوایی غیر از سایر مکاتب ندارد.
صاحبان این مکتب، از سویی بر اساس ادله عقلی و نقلی، نفس را مغایر با عقل و حقیقتی غیرمجرد و فاقد کمال می دانند؛ به گونه ای که در فرایند ادراک، نقشی ایفا نمی کند و از سوی دیگر، به استناد برخی ادله عقلی و نقلی، علم و عقل را دو حقیقت نورانی مجرد تلقی می کنند که در جریان تعلم و تعقل، نور معرفت را به نفس می تابانند تا نفس در پرتو آن، اشیا و حقایق را درک کند؛ بنابراین، گاهی به نظریات کلامی نزدیک، و گاهی به آرای فلسفی متمایل شده اند.
به هر حال، در این مقاله نشان داده ایم که مرز قاطعی بین تعقل فلسفی و کلامی و آن چه در مکتب تفکیک تحت عنوان تعقل دینی یا نوری مطرح شده نمی توان قائل شد.

کلام سیاسی از جمله حوزه های مطالعات سیاسی به شمار می رود که در صدد بررسی، تبیین و دفاع از آموزه های سیاسی دینی است. کلام سیاسی خود شاخه ای از علم کلام شمرده می شود و از این رو تابع ویژگی ها و خصایص علم کلام است. هر چند مباحث کلام سیاسی در لابه لای مباحث گوناگون کلامی در طول تاریخ علم کلام مطرح و دنبال شده، پیگیری این مباحث به صورت منسجم و در قالب یک حوزه مطالعاتی، نسبتا جدید است. ضرورت های مختلفی که در متن پژوهش بررسی شده اند، پیگیری آن ها را در قالب یک حوزه مطالعاتی مستقل ضرور می سازد. بر این اساس، کلام سیاسی همانند فقه سیاسی است که به رغم داشتن پیشینه اجمالی در حال شکل گیری و تکامل یکی از حوزه های مطالعاتی در اندیشه سیاسی اسلام است. در این نوشتار به چیستی، تعریف، روش، ضرورت، مسائل و برخی موضوعات دیگر که کلیات کلام سیاسی را تشکیل می دهد، پرداخته شده است. بدیهی است که این حوزه هنوز در مراحل شکل گیری خود قرار دارد، و این پژوهش از جمله نخستین گام ها در راه پیشبرد این حوزه مطالعاتی است، که توجه صاحب نظران، به ویژه متولیان و مسو ولان محترم حوزه و دانشگاه می تواند سبب تکامل هر چه بیش تر این حوزه مطالعاتی شود.

بینش انسان محورانه که از دوره رنسانس به بعد شالوده تفکر غربی را تشکیل می دهد، در اندیشه دینی الاهیات غربی نیز نقش اساسی و بنیانی بازی می کند؛ اما این نقش:

1. گاهی با ادیان الاهی مانعه الجمع است؛2. زمانی با اصالت بخشی به عقل انسان فقط دین عقلانی را می پذیرد؛3. و زمانی قابل جمع با ادیان وحیانی و الاهی است.
به بیانی دیگر:در رابطه سلبی اومانیسم با خداپرستی انسان آن چنان در زمینه اختیار، آزادی و قدرت، خود را توانا می یابد که به نحو بالقوه یا بالفعل اد عای خدایی می کند و این نهایت درجه طغیان انسان است. در رابطه ایجابی اومانیسم با خداپرستی:

ا. عقل آدمی آن چنان فربه تلقی می شود که از وحی الاهی اظهار بی نیازی می کند و قوای درونی و بیرونی انسان و طبیعت بهترین راهنما برای برای دستیابی به حقایق الاهی و سعادت دنیایی و آخرتی معرفی می شود.
ب. با تاکید بر ارزش، اختیار، آزادی و قدرت انسان، وی در مقابل عظمت پروردگار چون قطره ای در مقابل اقیانوس مشاهده می شود و می کوشد تا تمام وجود خود را در معرض انکشاف الاهی و کلمه ا قرار دهد تا با تجربه دینی و تماس وجودی با تعالی در هویتی مو منانه، خود را از برهوت نیستی و عدم که وجود محفوف به آن است، در یک جهش ایمانی به طرف هستی و وجود بی پایان سوق دهد و نوعی اومانیسم خدا مرکزانه را به نمایش گذارد.

آسیب شناسی دین پژوهی معاصر یکی از مهم ترین نیازهای دین شناسی جامعه معاصر است که باعث بالندگی و نوآوری در عرصه های دین پژوهی می شود.
در آغاز نوشتار، به ریشه شناسی واژه پیشگفته پرداخته و آسیب شناسی دین پژوهی معاصر و پرسش های اصلی و روش ناسی و گستره این رهیافت تبیین شده است.
گونه شناسی آسیب های دین پژوهی معاصر، بخش اصلی نگاشته مذکور است در این ساحت به آسیب نگرش کارکردگرایانه به دین، آسیب روش شناختی آسیب جزءنگری به جای کل نگری، آسیب مغالطه اشتراک لفظی، آسیب محتمل پیش فرض ها و آسیب نسبی گرایی با ذکر شواهد و نمونه ها پرداخته شده است.

مقاله ذیل کارکرد ادیان و پیامبران آسمانی در دو حوزه انسان و جامعه را تحلیل و تبیین می کند. در بخش اول روشن خواهد شد که بیش تر انسان ها دارای معرفت و شناخت درست از مبدا، انسان، جهان و آخرت نیستند و این دین و پیامبران بودند که معرفت کامل و صادق را در اختیار انسان قرار داداند و به پاک سازی عقاید خرافی انسان پرداختند. در عرصه اخلاق، دین با سه راهکار (عقلانیت بخشی، شناسایی بعض اصول اخلاقی و حمایت از اصول اخلاقی و ضمانت اجرایی آن) به مدد اخلاق آمد. کارکرد دیگر در حوزه فردی، معنا و نشاط بخش به زندگی ماد ی انسان است.
بخش دوم مقاله به تبیین کارکرد گوهر دین و رفتار پیامبران در عرصه اجتماع می پردازد. وحدت بخشی و رفع انواع اختلافات مردم، مبارزه با حاکمان جور و آزادی مردم از یوغ استمعار، برقراری عدالت و وضع قوانین مناسب آن، از کارکردهای مهم دین در جامعه است، نقش دین و پیامبران در علم و دانش و تمدن بشری حسن ختام مقاله است.

این مقاله درصدد تبیین و نقد نظریه هرمنوتیکی دیوید تریسی است. تریسی در مقام ارائه نظریه خود، نگرش گادامر را محور سخن خود قرار داده و در تکمیل نقایص آن می کوشد. در جهت این هدف، وی خوشبینی بیش از حد گادامر به سنت را مورد انتقاد قرار داده، هرمنوتیک بدگمانی را بر پاره ای موارد لازم شمرده و عنصر (تبیین) را نیز بر آن می افزاید. مقاله حاضر در مقام پاسخ به این پرسش است که آیا اصلاحاتی که تریسی درباره مدل هرمنوتیکی گادامر انجام داده است می تواند آن را مدلی قابل قبول سازد.2

حق، عبارت از سلطه و اختیاری است که فرد در برابر دیگر یا اشیا دارد. به بیان دیگر، حق، امری اعتباری است که به سبب آن، فرد شایستگی بهره برداری از چیزی را می یابد و دیگران به رعایت آن موظف هستند؛ مثل حق پدر و مادر در برابر فرزندان یا حق زوجین در برابر یک دیگر.
استاد مطهری حق را سزاواری فرد به یک شیء می داند و آن را نیز بر دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم می کند:حق یعنی ثابت و سزاوار، و ما دو نوع ثبوت و سزاواری داریم: یک ثبوت و سزاواری تکوینی که عبارت است از رابطه ای واقعی بین شخص و شیء، و عقل آن را در می یابد، و یک ثبوت و سزاواری تشریعی که بر وقق آن وضع و جعل می شود.2در واقع مقصود از حق، امتیاز بالقوه ای است که برای فرد در نظر گرفته می شود و وی که بر اساس آن، صلاحیت استفاده از امور خاصی را می یابد. به بیان دیگر، حق نشان دهنده اولویتی است که فرد بر دیگران دارد. با این بیان، حق نوعی نصیب و امتیاز برای صاحب حق است که به سبب آن، یک سلسله بهره مندی ها را می یابد یا برخی ممنوعیت ها از او برداشته می شود..