فهرست مطالب

فصلنامه قبسات
پیاپی 29 (زمستان 1382)

  • تاریخ انتشار: 1382/10/01
  • تعداد عناوین: 14
|
  • جعفر سبحانی صفحات 9-29

    این مقال بر آن است که اولا فهم قرآن برای همگان ممکن، و ثانیا روشمند است. مو لف، چهارده شرط را برای تفسیر صحیح قرآن ذکر می کند که عبارتند از: 1. آگاهی از قواعد زبان عربی؛ 2. آگاهی از معانی مفردات قرآن؛ 3. تفسیر قرآن به قرآن؛ 4. مراجعه به شان نزول ها؛ 5. مراجعه به احادیث صحیح؛ 6. توجه به هماهنگی مجموع آیات قرآن؛ 7. توجه به سیاق آیات؛ 8. آگاهی از آرای مفسران اسلامی؛ 9. پرهیز از هر نوع پیشداوری؛ 10. آگاهی از بینش های فلسفی و علمی؛ 11. آگاهی از تاریخ صدر اسلام؛ 12. آگاهی از قصه ها و تاریخ زندگانی پیامبران؛ 13. آگاهی از تاریخ محیط نزول قرآن؛ 14. شناخت آیات مکی از مدنی.
    مو لف در پایان مطرح می کند که این ها، پایه های چهاده گانه روش تفسیر صحیح قرآن است که برخی از آن ها اولویت خاصی دارند و هر چند می توان برخی از آن ها را در برخی دیگر ادغام کرد، برای روشنی هر چه بیش تر به صورت جداگانه بررسی شده اند.

    کلیدواژگان: قرآن، تفسیر قرآن، مفسران، تاریخ صدر اسلام، شان نزول آیات، احادیث صحیح
  • محمدهادی معرفت، عباسعلی براتی صفحات 31-44

    این مقال بر آن است تا یکی از مسایل مهم در حوزه قرآن پژوهی، یعنی مساله قرآن و تاثیرگذاری بر محیط یا تاثیرپذیری از محیط را مورد بحث قرار دهد. مو لف معتقد است که قرآن کریم، برای تاثیرگذاری و مبارزه با عادت های ناروای جاهلی نازل شده است، نه این که از فرهنگ و آداب خشن زمان خود تاثیر پذیرد. سخن گفتن به زبان یک ملت، به معنای پذیرش فرهنگ آن ملت نیست. قرآن، کتاب هدایت برای همه بشر در همه قرون است؛ بنابراین، لازمه هدایت، آن است که بر فرهنگ و فکر انسان های مورد خطاب خود اثرگذار باشد، نه بر عکس.

  • ـ علی اکبر رشاد صفحات 45-64

    این مقال بر آن است تا نهادهای راهنمای فهم قرآن را مورد بررسی و مداقه قرار دهد. مو لف معتقد است که این مساله از مهم ترین مسایل فلسفه تفسیر می باشد.
    مراد از نهادهای فهم قرآن، اصول پیش انگاشته ای است که مو لفه های هویت قرآن را می سازد و بدون درک آن ها و عدم لحاظ لوازم مترتب بر هر فهم صایب، جامع و کامل وحی نامه الاهی میسر نمی گردد. می توان از نهادهای فهم قرآن به مبانی تفسیر نیز تعبیر کرد. مو لف نهادهای فهم قرآن را در ده عنوان بر می شمارد.

    کلیدواژگان: تفسیر، فهم قرآن، مؤ لفه های هویت قرآن، مبانی کلامی تفسیر، فلسفه تفسیر نهادهای راهنمای قرآن
  • ـ محمد محمدرضایی صفحات 65-86

    این مقال بر آن است که مبانی قرایت پذیرانگاری دین، از جمله قرآن را که یکی از مسایل مهم در حوزه دین پژوهی است، بحث و بررسی کند. ابتدا پرسش هایی از جمله «آیا می توانیم قرایت ها و تفسیرهای گوناگون از قرآن داشته باشیم»، و «مبانی این قرایت های مختلف کدام است»، مطرح، سپس کوشیده شده است که به این پرسش ها پاسخ داده شود. در این مقال، مو لف به پنج مبنای قرایت های گوناگون از قرآن اشاره می کند که عبارتند از:1. مراتب طولی و عرضی فهم قرآن؛2. مبنای هرمنوتیکی فهم قرآن؛3. مبنای زبانی قرایت های گوناگون از قرآن؛4. مبنای تجربی قرایت های گوناگون از قرآن؛5. مبنای تکامل معرفت دینی قرایت های گوناگون از قرآن.
    هر کدام از این مبانی تجزیه و تحلیل شده؛ سپس نتیجه گیری لازم به عمل آمده است.
    در پایان، مو لف به روش صحیح تفسیر و فهم قرآن اشاره می کند...

  • ـ ابوالفضل ساجدی صفحات 87-107

    تاریخ تفسیر کتاب مقدس نشان می دهد که مدل های عمده تفسیری که درباره عهدین به کار گرفته شده، مدل های ظاهرگرا، تاویلی و ایمان گرا است. مدت ها است که مدل ظاهرگرا چندان جایگاهی در تفسیر عهدین ندارد و در نتیجه، روند غالب، به کارگیری دو مدل دیگر است (برای اطلاعات بیش تر، ر.ک(Grant and Tracy, 4891: Part I:: .
    مقاله حاضر در صدد مقایسه قرآن و عهدین از نظر امکان به کارگیری روش های پیشین در تفسیر است. در این باره، پس از تبیین تفاوت تاویل، تفسیر و هرمنوتیک، نگرش ظاهرگرا در فهم قرآن، بحث و ارزیابی می شود؛ سپس نگرش تاویلی و ایمانگرا و خاستگاه آن ها در تفسیر عهدین و مقایسه آن با وضعیت تفسیری قرآن تبیین می شود.
    تعریف تاویل، تفسیر و هرمنوتیک ابتدا مناسب است به توضیح مختصر مقصود نگارنده از معنای واژه تفسیر، تاویل و هرمنوتیک اشاره شود.
    اغلب، مقصود از تاویل در زبان مفسران کتاب مقدس که ربت گرنت هم بدان اشاره دارد، حمل کلمه ها و عبارت ها در غیر معنای ظاهری آن و تلاش برای کشف اسرار و رازهای پنهان نهفته در کلام است. «تاویل» به این معنا، مساوی و مترادف «تفسیر» نیست. واژه «تفسیر»، گاهی در معنای عامی به کار می رود که هر نوع اشکارسازی معنا به هر روشی را در بر می گیرد. در این صورت، تاویل نیز یکی از اقسام تفسیر شمرده خواهد شد. به نظر نگارنده، تفسیر، معنای خاصی نیز دارد که شامل تاویل نمی شود. تبیین این موضوع مجال دیگری را می طلبد؛ اما به طور خلاصه می توان گفت: ابهام های موجود در متن، به دو دسته قابل تقسیم است: ابهام های موجود در فهم اولیه متن و ابهام های موجود در مراتب فهم. ابهام های دسته اول نیز به دو نوع تقسیم می شوند: مواردی که رفع آن ها با استفاده از ابزارهای مرسوم، متعارف و ظابطه مند ممکن است و مواردی که کاربرد این ابزارها برای آشکارسازی معنای آن ها امکان ندارد. بر این اساس می توان گفت: تفسیر، عبارت از آشکارسازی و رفع ابهام های نوع اول از دسته اول و تاویل عبارت از رفع ابهام های نوع دوم از دسته اول و رفع ابهام های دسته دوم است. تاویل بدین معنا، با تعریف مفسران کتاب های مقدس از آن سازگار است؛ زیرا حمل کلمه ها و عبارت ها بر غیرمعنای ظاهری آن و تلاش برای کشف اسرار و رازهای پنهان نهفته در کلام که با معنای ظاهری سازگاری ندارد، از مصادیق آشکار تاویل بدین معنا است.

  • ـ حسین علوی مهر صفحات 109-139

    موضوع وحیانی بودن نص از مهم ترین مباحث وحی است. طبق دیدگاه عمومی مسلمانان، یگانه، مصدر و منبع وحی و آیات قرآن کریم در لفظ و معنا، خداوند حکیم و علیم است. بسیاری از دانشمندان اسلامی وحیانی بودن نص قرآن کریم را امری مسلم گرفته و برخی دیگر از جمله علا مه طباطبایی به آن تصریح کرده اند، قلمرو وحیانیت نص در محدوده الفاظ، ترکیب و تنظیم آن ها است، و از آثار و نتایج آن، مهیمن بودن قرآن کریم بر دیگر کتاب ها، قدسی و ماورایی بودن، واقع نمایی و حقیقت پردازی و اعتبار والای سند آن است.
    از ادله آن می توان به اتفاق مسلمانان، اد عاهای خود قرآن کریم، از جمله آیات وحی، انعام، 15؛ طه، 114 و آیات دخالت نداشتن پیامبر در متن وحی، از جمله یونس، 15؛ نمل، 6 و نحل، 103 و ادله بیرونی از جمله امی بودن پیامبر9، آیات تحد ی و اعجاز قرآن و تعبیر قرآن به قرایت و کتاب اشاره کرد.
    مخالفان از عصر رسالت، همواره شبهه هایی را ضد بر علیه متن قرآن مطرح کرده اند تا آن را بشری جلوه دهند. مخالفان عصر رسالت، پیامبر را به سحر، افترا و اسطوره گویی متهم می کردند، در این عصر نیز خاورشناسان با طرح مصدر بودن تورات و انجیل برای قرآن و نیز قرآن لفظ و سخن محمد است، به تضعیف این نص الاهی می پردازند که از جمله می توان بروکلمان، ریچارد بل، فیلیپ حتی، بول، ان جی داود و یوسف دره الحداد را نام برد؛ اما تمام مطالب آن ها برداشت های شخصی با دلیل های سست و بی پایه است. همچنین برخی از روشنفکران، وحی را تجربه نبوی و تابع پیامبر می دانند که شواهد تاریخی و آیات قرآن، همه نشان می دهد که «پیامبر» تابع وحی است نه «وحی» تابع او و وحی، تجربه او نیست.

    کلیدواژگان: نص، متن قرآن، زبان عربی، مصادر ادعایی وحی، منبع و مصدر قرآن، زبان قرآن، محمد مصدر قرآن، ساختار واژگان و ترکیب آیات، تحد ی (هماورد طلبی)، تجربه نبوی، دریافت متن، کلام الاهی
  • ـ محمدحسن قدردان قراملکی صفحات 141-166
  • ـ علی نصیری صفحات 167-188

    صدرالمتالهین در برخی از آثار خود، همچون تفسیر القرآن الکریم و اسفار از ماهیت و مراتب وحی سخن گفته است. او معتقد است: روح پیامبر اکرم9 به سبب شدت طهارت و نزاهت از دلبستگی ها و مشاغل دنیایی، صعود می کند و وحی به صورت «عکس» یا «انتقاش» در قلب وی جای می گیرد؛ آن گاه پس از نزول آن متن وحیانی به مقتضای جهان ماد ی به صورت حروف و کلمات ظاهر می شود. انواع وحی به میزان مشغولیت و خلوت پیامبر بستگی دارد. از نظر او، ماهیت وحی در تمام مراتب آن اعم از وحی نبوی تا وحی بر حیوانات [= غریزه] یکسان است و آن چه باعث تفاوت آن ها شده، مراتب وجودی و شدت و ضعف نزاهت و طهارت آن ها است؛ بنابراین، بهره مندی صالحان از خواب های راستین و الهام، نوعی ضعیف از وحی است. در این مقاله، افزون بر تبیین این دیدگاه ها، برخی از نکات آن نقد شده است.

    کلیدواژگان: وحی، طهارت و نزاهت روح، عکس و انتقاش، مراتب وحی
  • اکبر راشدی‌نیا صفحات 189-200

    مستشرقان قایل هستند که پیامبر، همه معارف قرآنی را به طور کلی از دو منبع گرفته است: بخشی از آن را از همان محدوده جغرافیایی و زندگی اجتماعی و دینی و فرهنگی جزیره عرب مثل رفتار اعراب جاهلی، اشعار امیه بن ابی الصلت و عقاید حنفا، و بخش دیگر را از مصادر شفاهی و کتاب هایی که از یهودیت و مسیحیت و عقاید و آداب و سنن دیگر ملت ها به دست پیامبر رسیده بود، و از آن ها به «مصادر داخلی» و «مصادر خارجی» یاد می کنند.
    اساسی ترین اشکالی که در تحقیقات و بررسی های مستشرقان وجود دارد، نگرش غیر عقلانی همراه تعصب به قرآن و اسلام است؛ از این رو، هیچ یک از اشکالات آن ها راه های صحیح علمی و تحقیقی را نپیموده و در هیچ مورد، مستندی تاریخی که بتواند مد عایشان را اثبات کند، ارایه نکرده اند. به جرات می توان گفت که بیش تر ادله آن ها چیزی جز خیال پردازی و توجیه آن چه خود اعتقاد دارند نیست. آنان، جریان نامسلم تاریخی با پیش فرض های خود باز سازی می کنند و آن را به هزاران شاهد قطعی و مسلم تاریخی را ترجیح می دهند...

  • ـ سیدرضا مؤدب صفحات 201-214

    قرآن (وحی منزل بر قلب پبامبر اسلام9)، معجزه بزرگ او است و بر آوردن مثل آن در برخی آیات، تحد ی (همانندآوری) شده است؛ ولی تاکنون پاسخی بر تحد ی های قرآن یافت نشده و به نص قرآن، یافت نخواهد شد. در این مقاله، پس از تعریف معجزه، به سیر تاریخی آیات تحد ی، اشاره شده؛ سپس وجوه اعجاز قرآن که شامل اعجاز بیانی، یعنی چینش واژگان، اسلوب خاص قرآن، سازگاری حروف و معانی، تغییر خطاب در قرآن و اعجاز در صوت و آهنگ قرآن، اعجاز در معارف بلند آن، یعنی وسعت معارف و خردمندانه بودن مطالب قرآن، گزارش و تحلیل شده و بیان شده که اعجاز قرآن به همه وجوه آن در کنار یک دیگر است.

  • ـ سید عبدالحمید ابطحی صفحات 215-232

    نسبت قرآن و سنت، از دیرباز مورد توجه محققان بوده است. مبحث حجیت ظواهر کتاب در منابع اصولی، عهده دار تحقیق ابعادی از موضوع است. برخی گمان کرده اند که حجیت ظواهر کتاب، نوعی استقلال در فهم آیات کریمه را به ارمغان می آورد. این مقاله درصدد است نشان دهد که حجیت فهم از ظواهر کتاب، بعد از فحص از روایات و اخبار حاصل می شود و بر موضوع ضرورت فحص، عموم عالمان اصولی و زعمای اخباری تاکید و تصریح کرده اند. در پایان به تاثیر احتمالی موضوع بحث مقاله درباره تفسیر قرآن با قرآن اشاره، و از ارباب تحقیق برای پرداختن به موضوع دعوت شده است.

  • ـ محسن قاسم‌پور صفحات 233-247

    دستیابی به فهم درست آیات قرآن، هدف اصلی مفسران قرآن است. پس از عهد تدوین تفسیر، این مهم با شیوه های گونه گون به وسیله آنان صورت گرفته است که در مواضع یا مواضیعی، تفاوت های آشکاری با هم دارند. رمز و راز این تباین ها، به مبانی نظری - معرفتی مفسران بر می گردد که در سایه آن، رویکردهای تفسیری را رقم زده است. در این بین، عترت پیامبر در جایگاه ترجمان قرآن، تا آن جا که زمینه و ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی اجازه داده، در زمان خود به تفسیر آیات واپسین کتاب آسمانی پرداخته اند.
    نگاه آنان به قرآن، برگرفته از مبادی استوار و مبانی محکمی چون جامعیت و برخورداری این کتاب الاهی از جنبه های ظاهری و باطنی است.
    در سایه این اصول اساسی، آموزه های تفسیری اهل بیت که بیش تر در حوزه تفسیر محتوایی و مفهومی است، بر روش هایی اتکا دارد. این مقاله کوشیده است تا ابعاد آن را پژوهش کند.

  • ـ ابراهیم کلانتری صفحات 249-266

    نوشتار حاضر که تحت عنوان «ظهر و بطن قرآن کریم» سامان یافته، گذری بر موضوع مذکور است که در آن تلاش شده است افزون بر تبیین مساله ظهر و بطن و نقش آن در جاودانگی قرآن، ادله روایی آن، دیدگاه اندیشه وران قرآنی درباره آن و همچنین ضوابط راهیابی درست به بطون قرآن به اختصار بحث شود. برخی از پرسش های اساسی نیز که با طرح مساله ظهر و بطن، ممکن است بر ذهن خواننده گرامی سنگینی کند، مورد توجه نگارنده قرارگرفته و پاسخ های درخوری به آن ها داده شده است. نگارنده، همزمان با تبیین موضوع محل بحث، براین نکته تاکید می ورزد که اصلی ترین رمز ماندگاری قرآن در بستر متحول زمان، بطون و ژرفای بی پایان این کتاب آسمانی است که سبب می شود قرآن، درعین «ثبات» و «محدودیت» ظاهری، تحرک و دینامیسم درونی و عمق پایان ناپذیری نیز داشته باشد و تا پایان عمر دنیا بر نیازهای معرفتی و معیشتی آدمیان پرتو افکند.

  • جین دمن مک اولیف، محمدجواد اسکندرلو صفحات 267-285