فصلنامه سیاست خارجی
سال بیست و دوم شماره 4 (پیاپی 88، زمستان 1387)

پس از انقلاب اسلامی 1357 و گسسته شدن پیوندهای ایران و آمریکا، به لحاظ اهمیت ژئوپلتیک کشور ما، نقش ایران در تحولات منطقه ای تعیین کننده تعریف می گردد. از جانب دیگر، همسایگی ایران با پانزده کشور و منابع فراوان نفت و گاز سرزمین ایران این اهمیت را چندین برابر می نماید. به لحاظ موقعیت سیاسی، امنیتی و ژئوپلتیک ایران، حل منازعات منطقه بدون مشارکت ایران اگر امکان پذیر نباشد حداقل کامل نمی گردد. شایسته است ایران به دنبال پیشرفت و توسعه اقتصادی نیز باشد تا بدان جهت بتواند در منطقه با همسایگان به رقابت اقتصادی بپردازد. مقاله زیر ضمن بررسی هویت فرهنگی انقلاب ایران، بیشتر وجه مربوط به شیعه بودن اکثریت مردم ایران و تاثیر آن بر شیعیان کشورهای دیگر به خصوص کشورهای همسایه را مورد مطالعه قرار می دهد. همچنین، دیدگاه های آرمان گرایانه و انتزاعی که مشخصه تمامی انقلاب های دنیاست باتوجه به بدیل های دستیابی به آن اهداف اتوپیایی تجزیه و تحلیل می گردد.

عراق پس از سقوط رژیم صدام به یکی از بدهکارترین کشورهای دنیا تبدیل شده بود. بحران دیون این کشور، پای دکترین دیون منفور را به مباحث حقوقی و مالی بین المللی باز کرده است. برخی محافل تلاش کرده اند دیون عراق را در قالب دکترین دیون منفور ارزیابی نموده و آنها را غیرمشروع معرفی کنند. در نوشتار حاضر چارچوب نظری و تاریخی دکترین دیون منفور بررسی و ادبیات موجود درخصوص چگونگی نسبت دادن این دکترین به دیون عراق معرفی شده است. از آنجا که بعضا تلاش شده غراماتی که کشور عراق باید به دلیل تجاوز هشت ساله به جمهوری اسلامی ایران پرداخت نماید در قالب دکترین مذکور قرار داده شود، دلایلی بر بی پایه بودن این گونه ادعاها ارائه خواهد شد.

فرانسه از یازدهم تیر تا دهم دی ماه 1387ریاست دوره ای اتحادیه اروپایی را برای دوازدهمین بار به عهده گرفت. تقارن این دوره با برخی تحولات شگرف تاریخی نظیر وقوع جنگ گرجستان و بالاگرفتن خطر تجدید جنگ سرد و نیز بروز یکی از بزرگ ترین بحران های مالی در اقتصاد جهان، شرایط متفاوتی ایجاد کرد و اولویتهای قبلی ریاست فرانسوی را تحت تاثیر قرار داد. نحوه اداره امور ریاست دوره ای از سوی سارکوزی هم از نکات جالب و بدیع این دوره بود که به تصریح بسیاری از ناظران امور اتحادیه اروپایی «خاص» و متفاوت با گذشته بود و نه تنها با ریاست سایر اعضا بر اتحادیه، بلکه با منش اسلاف سارکوزی نیز فرق می کرد. مقاله ذیل نحوه عملکرد فرانسه در قبال تحولات را بررسی می کند.

هنگامی که مردم جهان شاهد برخورد دو فروند هواپیما به برج های دوقلوی نیویورک بودند، هیچ گاه فکر نمی کردند، مقامات ایالات متحده در حال تدوین پارادایم جهانی جدیدی برای جبران خلا امنیتی پیش آمده هستند.
تنها چند ساعت پس از وقایع 11 سپتامبر، رییس جمهور ایالات متحده خبر از زایش و تحول در حقوق بین الملل داد و پنج سال بعد، این مولود نورسیده در قانون کمیسیون های نظامی به بلوغ خود رسید. در پارادایم «جنگ علیه تروریسم»، ارکان جدیدی آفریده شدند و در توازن میان امنیت و کرامت انسانی، این دومی بود که رنگ باخت.
در این پارادایم، موجوداتی به نام جنگاوران غیرقانونی دشمن خلق شدند و برای این مخلوقات، هیچ کرامتی لحاظ نشد و شکنجه، به عنوان قوی ترین قاعده آمره حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، در قبال آنان مجاز اعلام شد. فریادهای رسایی در یادآوری قبح چنین نقضهایی از جامعه حقوقی برخاسته تا جامعه جهانی را از هزینه های گزاف فراگیر شدن این پارادایم آگاه سازد، اما هنوز اتفاق جدیدی رخ نداده است.
از این رو، اتخاذ روش های دیپلماتیک و تاکید بر قواعد حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، می تواند در هدایت دولت های خاطی به مسیر قانونی مفید واقع گردد.

تحولات در روابط بین الملل و مناسبات جهانی بر روی حقوق بین الملل تاثیر گذارده و مفاهیم متعلق به این حوزه را نیز دچار تحول کرده است. ازجمله «پناهندگی به نمایندگی های دیپلماتیک» که در خارج از قلمرو تحت حاکمیت دولت ها صورت می گیرد، یکی از موضوعات حقوق دیپلماتیک به عنوان بخشی از حقوق بین الملل است که در شرایط متفاوتی همواره رخ داده و رفتار دولت های سرزمینی را در مقابل آن به محک زده است. گرچه اعطای پناهندگی سرزمینی از حقوق مطلق حاکمیتی دولت ها شناخته شده و نه تنها سابقه ای باستانی و مبنایی عرفی دارد، بلکه با مراعات اصول حقوق بشر نیز پیونده خورده است. اما اعطای پناهندگی در خارج از قلمرو و در اماکن نمایندگی دیپلماتیک از شمول این قاعده عرفی خارج بوده و لذا تفاسیر متعدد و تحولات متفاوتی را به خود دیده است. برخی آن را یک حق ناشی از مصونیت ذاتی اماکن نمایندگی دیپلماتیک و مرتبط با آن تلقی کرده اند و جمعی نیز آن را سو ءاستفاده از مصونیت دیپلماتیک پنداشته اند و حق فراسرزمینی بودن حاکمیت دولت ها را باوجود تاکید برخی از کنوانسیون های منطقه ای بر آن رد کرده اند.

هرچند رویکرد کلی جامعه بشری بویژه در سال های پس از جنگ جهانی اول، همواره محدودسازی توسل به جنگ در روابط بین الملل بوده است لیکن حقیقت زنده و موجود در این عرصه، ادامه استفاده از عنصر زور در کنش ها و واکنش های روابط بین المللی است و همین امر سبب شده است تا نویسندگان و محققان حقوق بین الملل همچنان به اهمیت حقوق جنگ و لزوم تدوین و توسعه آن همت گمارند. با این هدف که در ایام جنگ و در درون آتش این پدیده خانمانسوز، چه قواعد (و یا حداقل قواعدی) لازم الرعایه می باشند تا آسیب ها را به حداقل رسانده و ویرانه ها را محدود نمایند. همین موضوع (یعنی تلاش برای قانونمند کردن عملیات جنگی) فلسفه و پایه های حقوق مخاصمات بین المللی را تشکیل می دهد. مخاصمات مسلحانه بین المللی و مخاصمات مسلحانه غیربین المللی هر دو شامل درگیری مسلحانه و کاربرد زور با اهداف سیاسی است. مقاله زیر وجوه مشترک و انفکاک در شکل گیری را بررسی می نماید.

با انجام انفجار هسته ای در هیروشیما و ناکازاکی، سلاح جدیدی پا به میدان نهاد که معادلات استراتژیک را از ماهیت متعارف خود تغییر داد و به عنوان شکل دهنده اصلی مولفه های تعیین کننده استراتژی معاصر، برای بیش از نیم قرن بعد از جنگ جهانی دوم خودنمایی کرد. ماهیت بسیار مخرب این سلاح و سرریزهای استراتژیک که ورود این سلاح به یک منطقه ایجاد می کند سبب شد که دارندگان این سلاح حداکثر تلاش را نمایند تا از دستیابی سایرین به این سلاح جلوگیری نمایند. در مقابل، کشورهایی که فاقد این سلاح بودند حداکثر تلاش خود را برای خلع سلاح و نابودی این سلاح بکار می بردند. به همین دلیل واژه خلع سلاح هسته ای تقریبا از عمری معادل سلاح هسته ای برخوردار است. اما آیا واقعا خلع سلاح هسته ای امکان پذیر خواهد بود یا اینکه در حد یک آرمان یوتوپیایی باقی خواهد ماند. در این تحقیق به بررسی تئوریک خلع سلاح هسته ای و مطالعه این که کدام یک از تئوری های حاکم بر روابط بین الملل بیشتر قدرت تبیین خلع سلاح هسته ای را دارند می پردازیم. همچنین با ارائه شواهدی از تلاش های بین المللی، روند جاری و حاکم بر این تلاش ها و احتمال موفقیت تلاش های خلع سلاح هسته ای را بررسی می نماییم.

دیوان بین المللی دادگستری به عنوان رکن اصلی قضایی ملل متحد تاکنون به قضایای گوناگون رسیدگی کرده و آرای مختلفی اعم از ترافعی یا مشورتی صادر کرده است. این آرا از جنبه های مختلف چه برای طرفین موضوع و چه برای تمامی تابعان حقوق بین الملل واجد اهمیت می باشد. دیوان بین المللی دادگستری در آرای صادره خود گاهی به مفاهیمی نو اشاره کرده است که در ساختار نظام حقوق بین الملل دارای ارزش خاصی هستند. تحلیل آرا و نظرات دیوان درخصوص این مفاهیم به طور خاص و درخصوص حقوق بین الملل به طور عام به ما کمک می کند تا ماهیت مفاهیم را بهتر شناخته و ارزیابی بهتری از حقوق بین الملل و مجموعه قواعد آن داشته باشیم.
یکی از مهم ترین مفاهیم حقوق بین الملل که تاکنون توسط دیوان بین المللی دادگستری مطرح شده، مفهوم تعهدات erga omnes می باشد. دیوان جدای از طرح این مفهوم، تلاش کرده تا در رویه خود، حد و حدود و دامنه آن را نیز مشخص نماید. مفهوم تعهدات erga omnes را می توان به تعهدات دولت ها در قبال جامعه بین المللی در کل معنی کرد. هدف این پژوهش، بررسی نقش دیوان بین المللی دادگستری در ارائه و تکوین این مفهوم مربوط به نظم عمومی بین المللی می باشد. در این راستا در ابتدا سابقه طرح این مفهوم در رویه دیوان یعنی قضیه بارسلونا تراکشن مطرح خواهد شد. سپس مسائل ماهوی مربوط به مفهوم تعهدات erga omnes باتوجه به آرای دیوان و همچنین نظریه های مطروحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت. به این منظور ویژگی تعهدات مذکور، رابطه آن با قواعد آمره، اثر حقوقی این دسته از تعهدات و نقش دیوان در این زمینه در ارتقای نظم عمومی بین المللی به عنوان مسائل ماهوی مطرح می گردد.

ژاپن به عنوان دومین قدرت اقتصادی جهان و باتوجه به اینکه در آسیا واقع است قادر و مایل می باشد نقش های مهمتری را نیز ایفا کند. سیاست آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم درقبال ژاپن از نفوذ و سلطه طی سه دهه به مرور به سیاست همکاری و دوستی عمیق تبدیل شد. سیاست پرداخت غرامت پس از شکست ژاپن همیشه از دیدگاه منافع اقتصادی دو کشور آمریکا و ژاپن در فضای جنگ سرد تعریف شده است. فضای اشغال ژاپن در دهه 1940 به سرعت تغییر یافت. در دهه 1980 آمریکا دریافت برای درک اقتصادی و سیاست خارجی ژاپن درک بین المللی این کشور ضروری است. پیاده نمودن این تعامل باتوجه به پیچیدگی فرهنگ مردم این کشور و بلندپروازی های این ملت مهارت های خاص خود را می طلبد. مقاله زیر ابعاد ویژه روابط آمریکا و ژاپن را مورد مطالعه قرار می دهد.