نشریه نثر پژوهی ادب فارسی
سال ششم شماره 12 (بهار 1383)

شاهنامه پس ازحمد و ستایش خرد و بیان اندیشه های اعتقادی شاعر، با داستان کیومرث، بعنوان اولین کدخدا آغاز می گردد و با داستان هوشنگ و طهمورث، ادامه می یابد،تا این که به داستان جمشید و ضحاک می رسد. دراین افسانه ها، مانند دیگر داستانهای شاهنامه، می توان اندیشه های اجتماعی را از دیدگاه های گوناگون در بوته نقد قرارداد و آنها را تجزیه و تحلیل نمود.
اهمیت داستانهای اولیه شاهنامه از این جهت است که به بررسی اولین حکومت بشری و آیین کشور داری می پردازد و دشواری های آن را نشان می دهد. مهمترین مسائل اجتماعی که می توان دراین سه داستان بررسی کرد؛ بدین شرح است: 1 - ویژگی های هر جامعه و چگونگی روابط اجتماعی درآن. 2 - شکل گیری کارها براساس نیازها و ضرورتها. 3 - مشخص شدن کارکرد تامین نیازها مانند آبادانی شهرها،کشف آتش و آهن.
4- برپا کردن شادی و جشن پس از هر موفقیت، بعنوان تشویق و ترغیب وایجاد انگیزه. 5 - کارآفرینی و طبقه بندی مشاغل که درآن جامعه ابتدایی چشمگیر و مورد توجه است. 6- امنیت اجتماعی و استقرار مردم درکوه برای تامین امنیت.
7 - ایجاد رودخانه ها و رونق دامداری و کشاورزی، بعنوان یک فعالیت مهم و اساسی برای رونق اقتصادی.
8- جدا کردن حیوانات از همدیگر، بر اساس چگونگی استفاده از آنها و تامین نیازها.
9 - قشربندی اجتماعی و مشورت با موبدان و همکاری با دهقانان.
10 - بکارگیری شیوه های گوناگون نظامی و چاره جویی درجنگ، برای جلوگیری از خونریزی، پیشگیری از تمرد، خنثی کردن توطئه دشمن و امتیاز گرفتن از او پس از پیروزی، رعایت مقررات مربوط به جنگ، توجه به پیامدهای مثبت جنگ مثل تجربه، آبدیده شدن، مهارت و بکارگیری تدبیر و اندیشه.
11- ارتباط بوسیله زبانهای متفاوت و آشنایی با آن، بعنوان یک ضرورت.

در این مقاله، سیر صور خیال (تشبیه و استعاره) از شعر مکتب آذربایجان (خاقانی) به شعر سبک عراقی (حافظ) و از آن جا به شعر بازگشت ادبی (مشتاق) مطالعه می شود. درراستای همین هدف، ویژگی های سبک صور خیال این شاعران، با ارائه نمونه ها و نمودارها معرفی می شود. نمونه گیری بگونه ای اتفاقی، در 150 صفحه از دیوان هر شاعر انجام شده است. در این توصیف و توضیح، برخی از ویژگی ها، نشانگر سبک شخصی شاعر و برخی نشانگر همانندی او با دیگر شاعران است.

پس از آنکه قوم عرب، سلطه سیاسی خویش را به بهانه اسلام، بر ملت ایران تحمیل نمود؛ زبان عربی نیز جای خود را در میان طبقات مختلف مردم، مخصوصا شیفتگان تعالیم قرآن و اسلام، که منادی وحدت، برابری، عدالت و مساوات بود، گشود؛ به طوری که کمتر آثار علمی، تاریخی، دینی و اخلاقی را می توان یافت که در طول پنج قرن نخست اسلام، در این دیار، به زبان عربی تالیف نشده و یا متاثر از زبان و ادب عربی نبوده باشد. در این گفتار، سعی بر آن شده است تا چگونگی ورود زبان عربی به خراسان بزرگ و عوامل مؤثر در استمرار حضور این زبان در این دیار پهناور، مورد بررسی قرار گیرد.

" راز " یکی از اصطلاحات و مضامین عرفانی فارسی است که درغالب آثار عارفان، تحت عنوان سر، درباره آن مطالبی مطرح شده است. مولانا در مثنوی، این مفهوم را متناسب با دیدگاه و اندیشه خود درعرصه ای گسترده، به گونه های مختلف بکار برده که از جمله آنها، بصورت عادی و معنای لغوی است اما در ضمن بیان مضامین دقیق و لطیف عرفانی، مولانا گهگاه، اسرار و راز هایی را بیان می کند که با صرف جستجوی واژه راز، نمی توان به آن مفاهیم دست یافت؛ بلکه با دیدی عمیقتر و دقیقتر باید به عمق اندیشه مولانا راه پیدا کرد. دراین مقاله، ضمن بیان برخی از کاربردهای مفهوم راز در معنای لغوی، گوشه ای از مضامین لطیف عرفانی نیز باز نموده شده است.

هدف ازتحقیق حاضر، بررسی همایی واژگانی درزبان فارسی و در چهار گونه مختلف داستانی، روزنامه ای، علمی و آموزشی بوده است. همایی ها، ابتدا از منابع مختلف درچهار گونه زبانی استخراج و سپس ساختار آنها مشخص گردید. دراین تحقیق، مشخص شده همایی ها بطور وسیعی درزبان فارسی بکار گرفته می شوند. چارچوب استفاده شده دراین تحقیق، چارچوب ارائه شده توسط نیومارک (1988) است که براساس آن همایی ها از دوجهت همنشینی و جانشینی تقسیم شدند. درتقسیم بندی همنشینی، همایی ها به ترتیب حروف الفبا مرتب شده و فراوانی و درصد استفاده آنها درزبان فارسی تعیین گردید وازآزمون مجذور" خی" برای تعیین ساختارهای غالب استفاده شد.دراین بخش(همنشینی)، ساختارهای " اسم + اسم "، " اسم + صفت "، " صفت +صفت " و " صفت + اسم " درهر چهارگونه زبانی بعنوان ساختارهای غالب تعیین شدند درتقسیم بندی جانشینی، همایی ها بر اساس مقوله های مختلفی چون اعضای بدن، رنگ،زمان،خوردنی،اعداد و غیره تقسیم بندی شدند که دراین قسمت نیز پرکاربردترین همایی ها از جهت جانشینی مشخص گردیدند.

آدمی در بستری از باورهای غیرعلمی زندگی می کند. این باورها در آغاز پیدایش خود، بیشتر جنبه آیینی و مذهبی داشته اند، بتدریج و در طول تاریخ، با تکامل مذاهب بشری، ریشه های دینی باورها به فراموشی سپرده شده، اما از رواج آنها در میان ملتها کاسته نشده است. بررسی این باورها، بیانگر مشابهت فرهنگ کنونی بشر با فرهنگ کهن اوست.
فرهنگ عامه، با تمام عناصر و مواد طبقه بندی شده خود، در مثنوی مولانا به شکلهای گوناگون انعکاس یافته است. کثرت باورهای مندرج در مثنوی مولوی، این تصور را برای خوانندگان وی بوجود می آورد که در عصر او و در کتاب ارزشمندش همه نوع عقاید عامیانه کهن وجود داشته است.
در این گفتار، ابتدا به تحلیل و طبقه بندی باورهای خرافی و دلایل اعتقاد مردم به آنها پرداخته شده، سپس، باورهای خرافی موجود در مثنوی در گروه هایی معدود طبقه بندی شده اند، آنگاه در ذیل هر عنوان اصلی، موارد فرعی و چگونگی باورهای مردم عصر مولانا، که بسیاری از آنها با باورهای مردم روزگار ما مشترک است؛ ذکر و تحلیل شده است.
یکی از نتایج مهم گفتار حاضر،آن است که انسان از همه چیز می تواند چشم پوشی کند؛ اما هرگز توان آن را نداشته که از خرافات و اعتقادات خویش چشم پوشی نماید. این امر برای همه انسانها، با هر نوع تفکر و بینشی صادق است.

در آغاز این مقاله، تعریف سبک مرور می شود و بررسی سبک در ساحت اندیشه را برای بررسی شعر ناصرخسرو مناسب می داند. با بررسی و مقایسه نمونه آماری یک درصدی از شعر سه شاعر دوره خراسانی یادآور می شود که ناصر خسرو یک از سرچشمه های اندیشه شعر خود را از قرآن گرفته است و اقتباس مستقیم از قرآن با آنکه چشمگیر است؛ لیکن آنچه تفاوت آرایش اندیشه و یا سبک شخصی ناصرخسرو را در میان معاصران او ممتاز کرده است؛ اقتباس غیرمستقیم از روح تعالیم قرآنی است...

در این مقاله، به بررسی ساختمان هسته گروه فعلی یعنی فعل در زبان فارسی معیار پرداخته می شود. منظور از زبان فارسی معیار، همان زبان رسمی کشور ایران است که زبان استانده برقراری ارتباطات و تبادل اطلاعات و زبان کتابت متنهای علمی درسی و دانشگاهی است.
فعل، اساسی ترین مقوله واژگانی زبان است. زیرا از یک سو آن را می توان مهمترین رکن جمله دانست که در بردارنده معنای اصلی جمله و عناصر اصلی صرفی، مثل مطابقت به لحاظ زمان، شخص و شمار است و از سوی دیگر ساختار موضوعی آن نشاندهنده بسیاری از ارکان اصلی جمله است. عناصری راکه درساختمان فعل در زبان فارسی معیار بکار می رود، می توان به دو دسته تقسیم کرد:الف -جزء ثابت: ریشه فعلی، جزء ثابتی است که در تمامی صیغه ها و صورتهای فعلی دیده می شود.
ب -اجزاء متغیر: علاوه بر ریشه فعلی، اجزاء دیگری نیز درساختمان فعل بکار می روند که امکان انتخاب درمورد آنها وجود دارد. بطور مثال، در مورد زمان، سه امکان گذشته،حال و آینده؛ در مورد عنصر مطابقت به لحاظ شخص، سه امکان اول شخص، دوم شخص و سوم شخص وجود دارد.
به لحاظ ساختواژی، افعال را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:الف- افعال ساده که در ساختمان آنها تنها جزء فعلی بکار رفته است.
ب- افعال مرکب که در ساختمان آنها علاوه بر جزء فعلی، حداقل از یک جزء غیر فعلی نیز استفاده شده است.

یکی از ابواب تفسیر اسلامی، وجوه قرآن است؛ یعنی یافتن معانی گوناگون یک واژه در آیات مختلف. در دیدگاه عرفا نیز، واژگان قرآنی شامل معانی متعدد (وجوه عرفانی) می باشد که گاه چهارچوب تفسیرهای لفظی، قابلیت گنجایش آن معانی را ندارند و این امر را می توان دلیل روی آوردن به تفسیرهای عرفانی دانست. تفسیر عرفانی را نوعی تاویل می دانند؛ اما می توان این روش را استنباط خواند. عرفا، استنباط یا تاویلی را که بر اساس کشف، نقل و عقل (تثلیث معرفت) باشد؛ عین رحمت می دانند. از روش های عمده تاویلی ایشان، مطابقت حقائق قرآن با کتاب آفاقی (عالم) و کتاب انفسی (انسان) می باشد و بسیاری از وجوه عرفانی قرآن، نتیجه این شیوه استنباطی و بخصوص تاویلهای انفسی است. قدرتمندترین ابزار در احیای تجارب روحانی که توانایی انتقال چنین معارفی را از سطحی به سطح دیگر داراست؛زبان عرفان می باشد و متون تفسیر، حکمت و ادب عرفانی، جایگاه تجلی این زبان و بهترین منابع برای اطلاع از کشف و شهودات عرفانی است.