فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
پیاپی 44 (زمستان 1382)

مفهوم امنیت در دوران پس از جنگ سرد به دلیل تغییر ماهوی شرایط و تفوق پدیده جهانی شدن، ابعاد تازه و گسترده ای به خود گرفته است. گر چه برخی امنیت را به صورت سلبی (فقدان تهدید) تعریف می کنند اما این تعریف سنتی امروزه با این نقد که این نگرش نظامی گرایانه توان تحلیل همه جانبه مسائل امنیتی جهان را ندارد، مورد چالش قرار می گیرد. در مطالعات امنیتی جدید، ابعاد متعددی به مفهوم امنیت افزوده می شود و امنیت به مفهومی «چند بعدی» تبدیل شده است که از مباحث زیست محیطی و اقتصادی گرفته تا تهدیدات نظامی را شامل می شود.

این مقاله با هدف تحلیل سیاست خارجی روسیه در منطقه «خارج نزدیک»، به بررسی «مساله هویت ملی»، شکل گیری، تحول، و مشکلات و موانع موجود بر سر راه تکامل آن در این کشور پرداخته و جلوه آن را در دولت جدید روس طی سالهای اخیر به صورت مجادله ای درونی بر سر «دولت - ملت» با «امپراتوری» مورد بحث قرار داده است. و سرانجام، به تاثیر این وضعیت بر سیاست خارج نزدیک مسکو پرداخته است.

در اثر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی کشورهای جدیدی به عنوان دولتهای ملی پا به عرصه وجود گذاشتند. در آغاز سده بیستم میلادی امپراتوری دیگری در منطقه خاورمیانه - امپراتوری عثمانی - از میان رفت و قدرتهای اروپایی در آن دولتهای ملی کوچک و بزرگ خلق کردند. ناسیونالیسم و پدیده دولت ملی حاصل تحربه خاص تاریخ اروپا است؛ در حالی که مردم این منطقه تجربه تاریخی زندگی در قالب یک دولت ملی را نداشتند.

این مقایسه ساختارهای همکاری های چند جانبه در آسیای مرکزی را که جهت کاستن و تعدیل تهدیدها و تخفیف بحرانها ایجاد شده اند بررسی می نماید؛ همچنین، مناسبات و تعامل سیاست امنیتی و برنامه های فعالیتهای دفاعی مشترک را مورد مطالعه قرار می دهد. این نوشته نشان می دهد که تاریخچه تقربا دوازده سال دیپلماسی بین کشورهای اسیای مرکزی در مورد موضوع تامین امنیت زیاد مایه دلگرمی نیست و نمی توان این پیشینه را چارچوبی مؤثر و اساسی جهت ممانعت از بروز بحران و نیز همکاری های امنیتی در منطقه محسوب کرد.

تلاشهای دو جانبه ارمنستان و ترکیه که البته با دخالت و برنامه ریزی و سرمایه گذاری بازیگران فرا منطقه ای با تشکیل کمیسیون آشتی ارمنی - ترکی آغاز و با اجلاس مادرید به اوج خود رسید با فراز و نشیب، چالش های ارمنستان بزرگ ترین چالش در این خصوص «تنظیم و تعادل بین آرمان خواهی ارامنه و منافع ملی این کشور» و برای ترکیه «تنظیم رفتارها و اقدامات منطقه ای در مقابل انتظارات و شرهای فرا منطقه ای» باشد.

این مقاله در تلاش است تا شرحی اجمالی از مشکلاتی که کشورهای آسیای مرکزی در فرایند تثبیت حاکمیت خود با آن مواجه اند، ارایه دهد. به رغم تمام گفته ها در خصوص حوزه گسترده تر خزر، نویسنده این مقاله معتقد است که پنج کشور آسیای مرکزی، فضای سیاسی متفاوتی را نسبت به کشور آذربایجان و کشورهای قفقاز تشکیل می دهند. دراین فضای سیاسی، کشورهای منطقه از تاریخ مشترک و موقعیت اقتصادی مشابهی برخوردارند و در مسیر توسعه، با مشکلات مشابهی دست و پنجه نرم می کنند.

این مقاله در پی تعیین و تشخیص روابط بین سیاست خارجی و اصلاحات داخلی در مغولستان در دهه 2000-1990 می باشد. مغولستان کشوری محصور در خشکی است (میان روسیه و چین) و دارای سیاست خارجی موافق، مرتبط و متجانس می باشد که برای هر رژیم سیاسی سالم و ایمن ضروری به نظر می رسد. یک مرحله از اجماع و توافق در سیاست خارجی مغولستان در سالهای 1990 در انعکاس ایده هایی چون سیاست خارجی «چند ستونی» و روابط «متوازن» با دو همسایه ظاهر گشت.

برای کشورهای آسیای مرکزی و منطقه دریای خزر، حوادث 11 سپتامبر 2001 و جنگ کشورهای ائتلاف علیه عراق اوضاع امنیتی را تغییر داده است. همکاری امنیتی آمریکا و روسیه، اگر چه ماهیتا محدود، به ایجاد پایگاه های نظامی آمریکا در آسیای مرکزی منجر گشت. افراط گرایی، تروریسم، تجارت مواد مخدر، بی ثباتی داخلی و مرزهای نفوذپذیر همگی نگرانی ایجاد می کنند. تغییر رژیم در عراق و بالنتیجه جریان دوباره نفت عراق، در موقع خود، مقادیر متنابهی نفت را به بازار جهانی روانه می نماید؛ نفت دریای خزر اهمیت سابق خود را دارا نیست، کشورهای بدون نفت و گاز در منطقه با چالش اقتصادی روبرو می باشند.