فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
پیاپی 45 (بهار 1383)

امنیت حاصل از بسط همکاری های اقتصادی دو و چند جانبه نیز هست. امنیت حاصل خارج شدن از انزوا و ایجاد ظرفیتهای تولیدی مشترک و مبادلات مشترک نیز می باشد. هر دو کشور همسایه دارای نیازهای متنوع و عرضه و تقاضاهای گسترده می باشند. ایران با هفت کشور مرز زمینی دارد و از طریق استفاده از قابلیتهای اقتصادی مبادلات کالا در مرزهای زمینی می تواند اقتصادش را شکوفاتر نموده و بالمآل امنیت را وسعت و تحکیم بخشد. مقاله زیر کارآمدی بسیار مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را مورد مطالعه قرار می دهد.

فروپاشی شوروی و بدنبال آن استقلال کشورهای آسیای مرکزی فرصتی را برای گذار از دولت های مبتنی بر سیستم های بسته تصمیم گیری به دولت هایی مبتنی بر فرهنگ باز دموکراتیک، پاسخگویی و مشارکت فراهم آورد. اما فرآیند گذار در واقع منجر به به رکود اقتصادی و افزایش ناامنی های جدید به موازات گسترش مشکلات سنتی این کشورها شده است. نوشته زیر پیامدهای اجتماعی سیاستهای ناقص و در نتیجه نابرابری ها و هزینه های متعاقب آن را بررسی می نماید.

استراتژی جدید آمریکا نسبت به آسیای غربی و مرکزی که تقریبا در عملیات جدید آن کشور در عراق و افعانستان آشکار شد، نقش جدیدی را برای هر یک از این دو منطقه به تصویر می کشد. با متحول شدن منازعه آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی، توجه به نقش ایران و مناطق دیگری که به عنوان پل ارتباطی میان منطقه محصور در خشکی آسیای مرکزی و آبهای بین المللی که ایالات متحده تلاش می کند تا برتری مطلق خود را بر آن حفظ کند برای استراتژیست های روسی و آمریکایی اهمیت اساسی دارد. هدف این مقاله آن است که مفهوم سازی جدید سپر شمالی در قالب طرح بازی بزرگ جدید بین روسیه و آمریکا را آشکار سازد. همچنین، تلاش در ارائه تفسیری از دیدگاه قدرت بین المللی ارائه دهد تا جایگاه و مرتبه دولت ها در این منطقه را از نظر استراتژی کلان ایالات متحده بیان کند.

پژوهشگران چین با توجه به نقش مهم سرزمینهای میانی اوراسیا در امنیت اقتصادی، سیاسی و نظامی کشور خود، به استراتژی آمریکا در این مناطق با دقت می نگرند. به نظر آنها، سیاستهای آمریکا در خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی، بویژه در دوران پس از رویدادهای 11 سپتامبر (2001)، امور مجزایی نیستند، بلکه از استراتژی جامع و دراز مدتی سرچشمه می گیرند که هدف آمریکا از آنها سلطه بی رقیب بر نقاط سوق الجیشی، منابع انرژی و مسیر لوله های انتقال نفت و گاز است. نقاط قوت و ضعف و آینده این استراتژی در مقاله مورد بحث قرار می گیرد.

گرجستان پس از آتش بس در جمهوری خودمختار آبخازیا در سواحل دریای سیاه، در سال 1993 و رهبری ادوارد شوارد نادزه، وزیر امور خارجه اتحاد شوروی در دوره زمامداری گورباچف، چند دوره مشخص و عمده در سیاست خارجی خود را تجربه کرده است. در آغاز استقلال با جنبش ملی گرایی به رهبری زویاد گامسا خوردیا، کشور در مدار خروج از سیطره مسکو و کسب استقلال ملی بود که در نهایت به خروج گرجستان از پیمان کشورهای همسود منجر شد. پس از رویدادهای جدایی طلبانه آبخازها و در نهایت جنگ داخلی و روی کار آمدن ادوارد شواردنادزه، گرجستان ناگزیر به پیوستن به جرگه کشورهای همس.ر برای همسویی با مسکو و در نتیجه تقویت دولت مرکزی شد. مقاله زیر این تحولات و جایگاه ژئوپلتیک گرجستان را در منطقه قفقاز مورد بررسی قرار می دهد.

موقعیت منطقه قفقاز همیشه منبع جذب نیروهای سیاسی متعارض بوده است. این نیروها به لحاظ منافع خود عملکردهای متفاوت و اغلب متضاد با یکدیگر داشته اند. برای بررسی و تحلیل شکل گیری ساختار ثبات و امنیت ملی در منطقه قفقاز باید عوامل ملی، منطقه ای و فرا منطقه ای فعال در منطقه با توجه به مراحل تحولات تاریخی و تطور توزیع بردارهای نیروهای موثر مطالعه گردند. منطقه قفقاز طی قرون متمادی به لحاظ موقعیت جغرافیایی خاص خود عرصه کشمکشها و رقابتهای دول پر قدرت بوده و دچار تلاطمات گوناگون سیاسی، مذهبی و فرهنگی شده است.

در ارزیابی قدرت و گسترش جنبشهای اسلامی در آسیای مرکزی در دوره پس از شوروی، در نظر گرفتن وسعت رقابت عقاید و دامنه نفوذ آنها از اهمیت برخوردار است. این کشورها مانند گذشته در انزوا قرار ندارند. ارتباطات پیشرفته و فن آوری اطلاعات افق وسیعی را بویژه برای نسل جوان فراهم می نماید. البته چالش اساسی برای مسلمانان این منطقه، همانند دیگر نقاط، در نحوه تطبیق اسلام با تجدد است، تجددی که در فلسفه غیر اسلامی ریشه داشته و تحت الشعاع دستاوردها، نیازهاو آرمانهای قدرتهای غربی می باشد.

در این مقاله چند نکته از نظر نویسنده دلیل عدم توفیق منطقه گرایی در آسیای مرکزی است. مهمترین آن نوع رژیمهای غیر دموکراتیک در این کشورهاست که تصمیم برای همکاری منطقه ای از خواست جامعه ناشی نمی شود بلکه به میل و نظر روسای این کشورها و چگونگی رابطه آنها با هم بستگی دارد. اختلاف و تنش میان خود این کشورها در حال افزایش است و حسادت و همچشمی میان آنها بحدی است که ترس این کشورهای از یکدیگر بیشتر از ترس آنها از روسیه یا مبارزان مسلمان است. دیگر اینکه ملزومات همکاری منطقه ای یعنی اقتصاد و سیاست سازگار هماهنگ با هم با ملزومات تحکیم و حفظ خود بر مسند قدرت منافات دارد...

در دهسال آینده، مسئله جانشینهای رهبری در آسیای مرکزی به عنوان مهمترین موضوع سیاسی مربوط به منطقه مطرح می باشد. به استثنای تاجیکستان که جنگ داخلی خونین در دهه 1990 در آنجا رخ داد و بدنبال آن مرگ اولین رئیس جمهور (نبیاف) پس از استقلال، آسیای مرکزی توسط رهبران زمان شوروی اداره می گردد. آنها نشان داده اند که اصلاحات را بطور کامل و با سرعت لازم انجام نمی دهند. احتمالا آنها جهت تامین اهداف دیگران بر مسند قدرت استوارند، اما آن حمایت نشانگر میراث ثبات بلند مدت می باشد...