مجله آینه میراث
سال دوم شماره 1 (پیاپی 24، بهار 1383)

در بخش اول مقاله حاضر درباره تاریخچه کعبه از روزگار آدم ع تا زمان حیات پیامبر ص و حفظ قداست و حرمت مکه و تاریخچه تهیه جامه خانه کعبه و قفل نهادن بر آن و ممانعت از ورود اشخاص متفرقه و ناپاک به آن خانه مقدس و ویرانی خانه به دنبال سیل و آتش سوزی بحث شد و حال از بازسازی خانه کعبه و ظهور اسلام و فتح مکه و پاک شدن بیت الله از وجود بت ها و خلاف عبدالله زبیر در مکه و مدینه و عراق و خراسان و تجدید بنای خانه کعبه در این دوره به صورت بناهای ابراهیمی به فرمان عبدالله زبیر و آتش زدن در خانه کعبه و ویران ساختن آن به دست حجاج بن یوسف در جنگ با عبدالله بن زبیر و بازسازی آن به فرمان عبدالملک بن مروان و به دست حجاج بن یوسف و دگرگونی های دیگر در فضای مسجدالحرام و جامه کعبه بحث شده است.

در سال 752 ه. ق. جمال الدین ابواسحق اینجو، خرابی های مسجد جامع عتیق شیراز را تعمیر و قرآنخانه میان صحن آن را بازسازی کرد و کتیبه ای برگرداگرد بنای قرآنخانه به خط یحیی الجمالی نصب گردید که بدین عبارت و تاریخ پایان یافته است: «فی حجة اثنتین و خمسین و سبعمائة الهلالیه الموافق لسنة الجمالیة حامدا و مصلیا 752 کتبه یحیی الجمالی». مرحوم سید محمد محیط طباطبایی در مقاله ای با توجه به عبارت «لستة الجمالیه» جمال الدین ابواسحق اینجو را واضع تاریخی به نام «تاریخ جمالی» دانسته است که آن را در فارسی به تقلید از تاریخ جلالی و خانی وضع کرده.

محی الدین ابوالفتح یحیی بن محمد، مشهور به حکیمم مغربی (در گذشته 682 ه. ق) از منجمان و مهندسان اهل قرطبه، و از همکاران خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه بوده است. آثار متعددی از وی در نجوم و ریاضیات باقی مانده، که از آن جمله زیجی است با نام (ادوار الانوار مدی الدهور و الاکوار) که بر پایه مختصات جغرافیایی شهر مراغه، تالیف شده و ادامه سنت زیج نویسی اسلامی است که توسط مکتب نجومی مراغه به وجود آمده. این کتاب شامل پنج مقاله است و هر مقاله خود به ابواب، و برخی از ابواب به چند فصل تقسیم گردیده.

خاقانی شروانی، قصیده سرای بزرگ ایران در سده ششم هجری است. شیوه بیان وی مبتنی است بر پدیدآوردن معانی غریب، ایجاد ترکیبات تازه استعاری و تشبیهی، استفاده از واژگان و اصطلاحات علوم، تنوع تعبیرات و.... یان تازه جویی های خاقانی در حوزه لفظ و معنا، به ابتکار شیوه ای ویژه انجامیده است که خود شاعر، آن را «طریق غریب» و «شیوه خاص و تازه» نامیده. خصیصه بارز این شیوه خاص و تازه، پیچیدگی و غرابت آن است، که باعث شده شعرهای خاقانی، دشوار فهم باشند.

در این نوشتار، اثر فلسفی عرفانی گرانسنگی به نام تحلیة الارواح بتجلیة الانجاح معرفی شده که گویا از آن عبدالرزاق کاشانی است. نویسنده، ضمن گزارشی کوتاه از محتوای اثر و نسخه های موجود، قراینی را ارائه کرده که دلالت دارد این رساله در سده هشتم هجری تالیف شده است.

رساله نو یافته ای که در این گزارش معرفی گردیده، توسط میرزا شفیع خان به سال 1330 ه. ق. در کاشان به خط نستعلیق نوشته شده و شامل هشت بخش است. از جمله خصوصیات این رساله، عبارت است از: مبتنی بودن نظام موسیقی بر هفت دستگاه که هر گاه دستگاه شامل چند آواز است، جنبه عملی و اجرایی ثبت اسلامی و الحان، ثبت اصطلاحات موسیقی که در زمان و مکان نویسنده رساله مصطلح بوده و امروز از میان رفته است، ذکر اسامی نوازندگان بزرگ معاصر و یا نزدیک به عصر مولف، ذکر اصطلاح «موزیک» در متن رساله و اسامی قطعات موسیقی فرنگی و...

جمال و جلال مثنویی است عاشقانه تمثیلی با دورنمایه عرفانی، و به اهتمام شکوفه قبادی در سال 1382 در تهران (مرکز نشر دانشگاهی) چاپ شده است. مصحح، این مثنوی را سروده شاعری ناشناخته به نام محمد نزل آباد (از سرایندگان قرن نهم هجری) دانسته است و درباره او اطلاعاتی به دست نداده. نویسنده مقاله پس از مطالعه دقیق منظومه یاد شده، و از طریق تخلص شاعر که امینی بوده و در مثنوی جمال و جلال ذکر گردیده، به شناخت هویت کامل سراینده توفیق یافته است و او را امین الدین نزل آبادی دانسته که دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعراء خود شرح حالش را آورده است.

کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین، دربردارنده شمار بسیاری از نسخ خطی به زبانهای فارسی، عربی و ترکی است. دستنویسهای موجود و محفوظ در کتابخانه ملی اتریش از ابتدا تا سال 1868 م. بدون تمیز میان سه زبان عربی و فارسی و ترکی، در سالهای 1865- 1867 م. به کوشش گوستاو فلو گل شرق شناس مشهور فهرست نگاری شد و در سه مجلد به زبان آلمانی، انتشار یافت. از سال 1868 م به بعد، به تعداد نسخه های خطی این کتابخانه افزوده شد و این بار، دستنویسها بر اساس زبان آنها مورد فهرست نگاری قرار گرفت.

تذکره همایون و اکبر تالیف بایزید بیات، از خدمتگزاران دیوان در دوره همایون و اکبر شاه تیموری است. این کتاب در یک بخش اساسی و یک ضمیمه تحریک شده: بخش نخست در وقایع سیزده سال پایان پادشاهی همایون، و بخش دوم، در حکم ضمیمه کتاب است، و رویدادهای دوره اکبر شاه تا سال 999 ه. ق را دربردارد. بایزید بیات، سواد خواندن و نوشتن نداشته و آنچه را که وی بازگو کرده، یکی از دستیاران ابوالفضل علامی به رشته کتابت و تالیف درآورده است. تذکره همایون و اکبر را نخستین بار، خاورشناسی مشهور، ارسکین به سال 1854 م به زبان انگلیسی ترجمه کرد.

خواجه عبدالله احرار (806 - 895 ه. ق) از عرفای پرآوازه سده نهم هجری و از مشایخ مشهور طریقت نقشبندیه است و بسیاری از دانشوران معروف علم و ادب و سیاست، همچون عبدالرحمن جامی، علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر میرزا و... در شمار پیروان وی می باشند. از خواجه احرار، افزون بر چند رساله (همچون فقرات العارفین، رساله والدیه و...) نامه ها و ملفوظاتی باقی مانده است که به اهتمام و تصحیح دکتر عارف نوشاهی در ضمن احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار (تهران، مرکز دانشگاهی، 1380) چاپ شده است.

در نگارش هر کتاب، و تالیف هر رساله یا پژوهش یک نسخه مبنا داشتن و تکیه بر «سبک واحد» بسیار حائز اهمیت است. در تحلیل و بررسی بسیاری از کارهای علمی، یکی از ملاکهای مهم جهت سبک و سنگین نمودن اثر، ارزیابی اتحاد شیوه و سبک می باشد. طبعا آنچه در نقد و بررسی آن اثر نیز کارآمدتر است، ارزیابی آن مبنا و سبک می باشد. جناب دکتر حبیب الله عظیمی، عضو محترم هیئت علمی کتابخانه ملی ایران، که آثار و مقالات و سخنان مختلفی از ایشان به چاپ رسیده در نقد و بررسی «معرفی میراث مخلوط» به نقد و بررسی چهار فهرست از سلسله فهارس «معرفی میراث مخلوط» پرداخته اند، و مطابق دیگر نقدهای علمی نواقص آنها را برشمرده و انتقاداتی وارد کرده اند، که بسی مایه قدردانی می باشد.

مجالس الاحباب که عنوان دیگر آن مهمانیه است، رساله ای است از عبدالفتاح موسوی مراغه ای، از دانشوران و شعرای دوره قاجار. وی در این رساله، امور متعلقه به مهمانی و میزبانی و طریقه ضیافت رفتن را، که در محافل کرام و اعزه عراق و خراسان و آذربایجان و اکثر بلاد ایران دیده، شنیده و آزموده است، در یک مقدمه، هفت مجلس و خاتمه، بیان کرده. از فواید اخص این رساله، اصطلاحات مربوط به طبخ و سفره و اغذیه است. دستنویس مورد استفاده در تحریر و تصحیح رساله، از مجموعه ای است که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود و از نسخ خطی اهدایی محمدباقر ترقی به کتابخانه مذکور است.

توصیف گونه های اطعمه از جمله موضوعاتی است که می توان جسته و گریخته در آثار شعرای فارسی زبان پیدا کرد. ابواسحق جمال الدین حلاج شیرازی، مشهور به بسحق اطعمه (در گذشته 827 ه. ق) نخستین شاعری است که تمام کوشش خود را در سرودن شعرهای مربوط به توصیف غذاهای رنگارنگ که تمام کوشش خود را در سرودن شعرهای مربوط به توصیف غذاهای رنگارنگ صرف کرده و دیوان وی سرشار است از نام غذاهایی که اکنون پخته نمی شوند و در شناخت ذائقه و آداب غذا خوردن قدیم ایرانیان مهم می باشد.