مجله آینه میراث
سال دوم شماره 4 (پیاپی 27، زمستان 1383)

پرستوی پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. اخلاق پژوهش آهوی رفتار ارتباطی در فرایند تحقیق است که به رعایت حقوق افراد مبتنی است. اخلاق پژوهش در روی آورد فردگرایانه و سازمان نگر دارد. در روی آورد نخست بر مسئولیت های پژوهشگر به عنوان شخصیت حقیقی تاکید می شود و در روی آورد دوم بر مسئولیت های اخلاقی موسسه های پژوهشی تاکید می گردد. مسائل اخلاقی در تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط بروز می کنند و خاستگاه آن عبارت است از: ماهیت مساله پژوهش، مکان، روش و شرکت کنندگان.

نوشته حاضر به معرفی نسخه خطی منحصر به فردی در علوم قرآنی، کتاب الیضاح فی القراءات از عالم کمتر شناخته شده کرامی احمد بن ابی عمر اندرابی (متوفی 470ق) می پردازد. این کتاب از ذخائر مکتب تفسیری کرامیه خراسان است و اطلاعات ارزشمندی درباره برخی متون قرآنی تالیف شده در حوزه خراسان بزرگ در بر دارد که از آنها جز نام، اثری باقی نمانده است. همچنین از طریق اطلاعاتی که در این نسخه خطی آمده، می توانیم نام مؤلف تفسیر مهم مجهول المؤلف المبانی لنظم المعانی که بخشی از آن را سالها قبل آرتور جفری (قاهره، 1954) به چاپ رسانده و کتاب تازه منتشر شده زین الفتی فی تفسیر سوره هل اتی را شناسایی کنیم. همچنین این نسخه می تواند مبنایی برای تصحیح تفسیر تک نسخه المبانی قرار گیرد.

هر یک از دوره های مختلف فهرست نگاری، از فهرست نویسی سنتی تا فهرست نگاری نوین، دارای ویژگی هایی است. فهرست نویسی سنتی بر چهار هویت نا مستقل نویسنده شناسی، کتاب شناسی، نسخه شناسی و تجربه میدانی تکیه داشت. در نخستین دوره فهرست نگاری در دنیای اسلام، به پدید آورنده اصالت داده می شد. فهرست نویسان میانه اسلامی از حاجی خلیفه تا شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز سرگذشتنامه پدید آورنده را بیشتر از توصیف کتاب و تاثیر پذیر از شیوه غربی فهرست نویسی است...

محمد بن محمد بن ابی طالب تبریزی، مشهور به همام طبیب، از ریاضیدانان، اطباء و منجمین گمنام سده هشتم و نیمه نخست سده نهم هجری است. وی برادر نظام الدین شامی (زاده 740 ه. ق) دانشور و تاریخ نگار نامی دستگاه آل جلایر و دوره تیمور گورگانی است. از همام طبیب دو رساله به نامهای تبصرة الولی الالباب فی علم الحساب و رساله در معرفت مواقیت لیل و نهار باقی مانده است. وی در استنساخ نیز دست داشت و دو رساله از برادرش نظام الدین شامی را با عناوین بلوهر و بیوذسف و رساله مجد ولی در ذکر عترت نبی کتابت کرده است.

مثنوی مفتاح الفتوح اثری است بانسبه کوتاه، مستمل بر حدود 1400 بیت. این مثنوی، حدود نیم سده پس از درگذشت عطار نیشابوری سروده شده و انتساب آن به عطار اشتباه است. سراینده ناشناخته این مثنوی، خود را اهل زنجان معرفی کرده و اطلاعات مهمی از مشایخ زنجان در اثر خود ارائه داده است. این مثنوی روی هم رفته، چکیده ای است از آراء و عقاید و رسوم صوفیه در روزگار سراینده، نام 62 نفر به عنوان اولیاء زنجان در این اثر معرفی شده است که تقریبا همه ناشناخته اند هستند. هیچ کدام از این اشخاص، صوفی خوانده نشده اند. برخی از آنها زاهد و بعضی اخی، یکی شیخ الاسلام، یکی دیگر قطب اوتاد، دیگری قطب اقطاب و دیگری محدث و مفتی اند...

در تاریخ کتاب نگاری، یکی از پر جاذبه ترین اجزای کتاب، دیباچه آن است. دیباچه یک نوع تماسی حضوری و شخصی است میان نویسنده و خواننده، نویسنده در این برخورد، شخصیت خود و حضور خویشتن را پیش از اندیشه اش با خواننده در میان می گذارد. دیباچه بعضی از کتابها گاهی پرده از روی حوادث تاریخی و مسائل اجتماعی بر می دارند و نیز کسانی بخواهند در مسائل اجتماعی و تاریخی در زمینه کتاب و تاریخ آن تحقیق و مطالعه کنند، دیباچه کتابها یکی از بهترین مواد تحقیق است...

دکتر علی رواقی در کتاب زبان فارسی فرارودی «تاجیکی»، 336 واژه ای را که امروز در ماوراءالنهر متداول است، با شرح و بسط فراوان بررسی کرده است. مؤلف کتاب، تمامی مقوله ها و قالبهای دستوری کاربردی در زبان فارسی فرارودی را جدا جدا نشان داده و واژه ها و ساخت ها و دگرگونی آوایی ویژه فرارود را مورد بررسی قرار داده است. شیوه دکتر رواقی در شرح و توضیح واژه ها چنین است: عنوان به خط فارسی، آوانگاری به خط لاتینی، املای کلمات به خط سریلیک (روسی)، معنی امروزی کلمه در تاجیکستان، کاربرد در گویش های فرارودی، مانند اشکاشمی، شغنی، بخارایی و ایراد شواهد از متون کهن فارسی...

کشف المحجوب تالیف ابوالحسن علی بن عثمان بن ابی علی جلابی هجویری، یکی از مهممترین کتب صوفیه است، هم از جهت احتوا بر امهات مسائل تصوف، هم از لحاظ معرفی بزرگان فرق صوفیه، هم از نظر کسب نوشتاری و کهنگی نثر، و هم از جهت نظریات بدیع مولف. کشف المحجوب شامل سه بخش است: بخش نخست، مقدمه مولف در سبب علت تالیف کتاب. بخش دوم، در بر دارنده اطلاعات کلی در باب تصوف و تراجم احوال صوفیان معروف تا زمان هجویری. بخش سوم، که در حقیقت، قسمت اصلی کتاب است و نام کشف المحجوب ظاهرا به مناسبت همین بخش بر کتاب نهاده شده، شامل یازده «کشف» است...

نورالدین محمد شریف کاشانی، مشهور به نجیب کاشانی (1063-1123 ه. ق) از شعرای دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی است و سالیانی چند را نیز در دربار اکبر شاه گورکانی در هندوستان گذرانیده. وی از سخنوران میانه رو در سبک هندی است که در دام نازک اندیشی های پرگزاف و چیستان گونه شعرای سبک هندی نیفتاده و شعری روشن و روان ارائه داده است. گاهی در سروده های وی، ابیات نغز و ناب با بیتهای سست و ناتندرست در آمیخته است. از دید زبانشناسی تاریخی نیز سروده های نجیب کاشانی، سودمند است.

در این نوشتار، نویسنده کوشیده است تا ضمن معرفی اجمالی کتاب احیای حکمت اثر علیقلی بن قرچغای خان به ارزشها و اهمیتهای این کتاب در حوزه فلسفه اسلامی و نیز جالبترین نکات و آراء موجود در آن که در آن وجود دارد و امتیازات تصحیح حاضر اشاره کند.

مفتاح النعیم فی آداب التعلیم رساله ای است از محمدبن احمد صوفی سمرقندی ظاهرا از علمای سده نهم هجری، در فضیلت علم، و ادب معلم و متعلم، نویسنده رساله در هر یک از ابواب، به احادیث نبوی استناد جسته و نیز چند حکایت متناسب با موضوع مورد بحث، نقل کرده است. تصحیح این رساله بر اساس دستنویس شماره 3/12593 کتابخانه آیت الله مرعشی (قم) صورت گرفته است.

داستان نور ماه و آفتاب رساله ای است ظاهرا از علی بن حسین بن علی، مشهور به علاء قزوینی هلالی، از دانشوران سده هشتم هجری. وی این رساله را در هفده شعبان 782 ه. ق تالیف کرده است. رساله دربضمن بیاض تاج الدین احمد وزیر (چاپ عکسی استاد ایرج افشار و مرتضی تیموری، صص 367-370؛ چاپ علی زمانی علویجه، صص 414-422) مندرج و مضمون آن عبارت است از آیات قرآنی مربوط به خورشید و ماه، چگونگی طلوع و غروب آنها و تفسیر این آیات.

شیخ شیرمحمد بن صفرعلی بن شیر محمد جورقانی (زاده 1302 ه. ق در قریه جورقان - واقع بر یک فرسخی همدان - در گذشته 1390 ق در نجف) یکی از علما و اعلام بزرگ امامیه است که عمر شریف خود را در پاسداشت میراث مکتوب شیعه و استنساخ و احیای آن مصروف داشت. وی مقدمات و مبادی علوم را نزد شماری از علمای همدان آموخت. در سی و شش سالگی به نجف اشرف کوچید و در محضر عالمان آن روزگار نجف اشرف همچون آیة الله شیخ ضیاء الدین عراقی، آیة الله میرزا حسین نائینی، شیخ مهدی مازندرانی و... حضور یافت و حظی وافر از علوم دینی اندوخت و به درجه اجتهاد رسید...