مجله آینه میراث
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 32، بهار 1385)

یکی از موضوعاتی که هر ساله در جامعه ایرانی، مورد دقت نظر و بعضا بحث قرار می گیرد لحظه تحویل سال اعتدالی و به تبع آن روز هفته نوروز است. آنچه که امروزه به عنوان لحظه تحویل سال اعلام می شود، با عنایت به پیشرفتهای دانش مکانیک سماوی و دقت ابزار رصدی است. لهذا، این سوال به ذهن هر ایرانی خطور می کند که: چون نوروز یکی از کهنترین آیینهای ایرانیان است، در آن گذشته های دور که دانش مکانیک سماوی و ابزارهای رصدی به حد کمال کنونی نرسیده بود، ایرانیان، لحظه تحویل سال را چگونه تشخیص می دادند و آیا تشخیص ایشان با آنچه امروزه تشخیص می شود، تفاوت داشته است یا نه؟ ...

نورالدین عبدالرحمن جامی (درگذشته 898 ه. ق) بیش از دیگر شاعران ایرانی، با امیرخسرو دهلوی و آثار او انس و الفت داشته و در کار و حال هر دو مشابهت ها و همانندی های قابل ملاحظه است که عبارتند از: 1- هر دو در حیات هنری خود، معطوف به گذشته اند. 2- هر دو دیوان خود را به چند بخش تقسیم کرده اند. 3- امیر خسرو در منظومه قران السعدین عناوین فصول و ابواب کتاب را به صورت قصیده ای موزون مرتب نموده، جامی نیز بسیاری از عناوین قصاید خود را موزون کرده است. 4- هر دو اثر منثور پدید آورده اند. 5- هر دو با تصوف رابطه دارند.

حقائق التفسیر تالیف ابوعبدالرحمن سلمی (330-412 ه. ق) یکی از کهن ترین و مهمترین تفاسیر عرفانی قرآن کریم است. سلمی در تفسیر اشاری خود، روش تاویل به شیوه صوفیان را به کار گرفته و معانیی از آیات قرآن عرضه کرده که با آنچه از ظاهر آنها بر می آید متفاوت است. شیوه او در تفسیر و نیز محتویات کتابش مورد اعتراض بسیاری از علمای اهل سنت قرار گرفته، و در برخی از آنها نیز نفسیر او را ارج نهاده اند. بیشترین اقوال نقل شده در حقائق التفسیر متعلق یا منسوب به امام صادق (ع)، ابن عطاء، حلاج و ابوالحسن نوری است...

در این گفتار، مهرهای مالکیت دستنوشته ای مورد بررسی و معرفی قرار گرفته که مربوط به یک مالک است و افزون بر حرکت نقش و خط مهرها از سادگی به پختگی، نشانگر تحول و حرکت فکری صاحب مهر نیز است. مالک دستنویس مذکور، مهرهای مختلف خود را بر روی یک برگ ثبت کرده است. دو مهر مربع به سوی خارج کتاب و دو مهر بیضی به سوی داخل کتاب نقش بسته است.

آموزه ها و اندیشه های فلسفی و کلامی حکمای ایرانی، همواره در شبه قاره هند مورد توجه بوده و بسیاری از دانشوران این سرزمین، تحت تاثیر آرای فیلسوفان ایرانی قرار گرفته و در آثار خود به استفاده، تبیین و شرح آثار آنها پرداخته اند. در این گفتار، فهرستی از دانشمندان هند که به نوعی نفیا یا اثباتا درباره آموزه های فلسفی کلامی میرداماد سخن گفته اند، ارائه شده است.

علمای ادب از سده دوم هجری، به معانی قرآن و تفسیر کلمات و عبارات آن روی آورده اند و در خلال این بحثها به طور پراکنده، نکات بلاغی را نیز مورد توجه قرار دادند. این مباحث به تدریج به معانی احادیث پیامبر (ص) و معانی اشعار عرب هم تسری یافت و در کتابها مورد توجه قرار گرفت. در دو سه قرن نخست هجری، بسیاری از علما به نوشتن کتابهایی با عنوان معانی القرآن پرداختند، و بعد از این آثار، ادبای آن روزگار، به مجازات قرآن، نقد الشعر، نقد النثر و... پرداختند و زمینه را برای تالیف و تدوین کتابهای مستقل در دانش بلاغت فراهم آوردند...

دوست دیوانه / مصور، از نخستین شاگردان بهزاد و از استادان نسل اول نگارگران دوره صفوی است که در منابع معدود موجود، تنها به ذکر نام او بسنده شده و هیچ اطلاعی از زادگاه، سال تولد، نحوه پرورش و ورود او به دربار شاه طهماسب صفوی ارائه نشده است. همینقدر درباره او معلوم است که از دربار شاه طهماسب صفوی رویگردان و پس از سفر به هند به ملازمت همایون پادشاه پیوسته است. در ذیل مرقع بهرام میرزا و شاهنامه شاهی دو رقم به نامهای دوست مصور و استاد دوست محمد مصور ثبت شده است...

از ابعاد مهم تاثیر اسلام بر جامعه بشری، که ناشی از تاکید بر امر علم آموزی است، وسعت بخشیدن به دامنه کتابت، استنساخ و خوشنویسی است. کاتب در این تمدن، هویتی روحانی و حرمت آمیز یافت، اما علی رغم همه اهمیت و قداستی که در قرون اولیه اسلام برای امر کتابت به وجود مد، به مرور، صبغه خوشنویسی و پرداختن به زیبایی شناسی خط بر دیگر آداب نسخه نویسی از قبیل رعایت صحت و امانت در انتقال متن پیشی جست و شایستگی های اولیه لازم برای یک کاتب از قبیل دقت و سواد در هاله ای از فراموشی و اغماض کمرنگ شد...

بیان الحقایق از جمله آثار رشیدالدین فضل الله همدانی است. بنا به آنچه مولف خود در مقدمه کتاب دیگرش لطایف الحقایق اشاره کرده، این اثر در بردارنده هفده رساله است. این رساله ها کلامی و بیشتر در تفسیر قرآن نگارش یافته، و منظور مولف از نگارش آنها آشتی دادن میان فلسفه و کلام است. نسخه ای ناقص از بیان الحقایق در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است که در سده هشتم هجری کتابت شده و در بردارنده ده رساله از هفده رساله بیان الحقایق است. در برخی از منابع، رساله های بیان الحقایق در بیست عنوان فهرست شده است. در این گفتار، به معرفی نسخه خطی بیان الحقایق (محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی) پرداخته شده است.

مجموعه خطی شماره 12405 کتابخانه آستان قدس رضوی، که توسط برخی از عالمان کرامیه نیشابور در قرن پنجم و ششم هجری کتابت شده و یکی از معدود آثار باقی مانده از مدارس نیشابور قرن پنجم و ششم هجری است، در بر دارنده هفت رساله است و از انجامه برخی از این رساله ها می توان اطلاعات تازه ای از عالمان کرامیه نیشابور دریافت: 1- ابی محمد حامد بن احمد جعفر بن بسطام طحیری، صاحب مدرسه ای در نیشابور بوده است. 2- تولیت این مدرسه بر عهده عمر بن محمد حامدی (درگذشته 516 ه. ق) و احتمالا پدرش ابوبکر محمدبن حسن حامدی در محله باب عزره بوده است...

الفوائد الطریفه اثر میرزا عبدالله افندی مولف ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، در بردارنده مطالب و فواید پراکنده ای است از جمله: متن کامل برخی رسائل، برگزیده ای از کتابها، یادداشتهایی از پشت نسخه های خطی کهن درباره علما و اجازات آنان و شرح حال افراد یا بیان تاریخ ولادت و وفات دانشمندان نامی. ذکر فهرست منابع بحارالانوار علامه مجلسی از مقدمه این کتاب، با حواشی توضیحی خود افندی درباره برخی از دستنوشته های آن، و نیز ارائه فهرستی از کتابهایی که می تواند به منابع بحارالانوار افزوده شود، جزو بخشهای مفصل الفوائد الطریفه است...

فهرست نسخه های خطی بنیاد فارس شناسی فهرستی است تازه انتشار یافته که عهده دار معرفی نسخه های خطی متعلق به این بنیاد می باشد. گفتار حاضر به معرفی فهرست یاد شده می پردازد و شماری از نسخه های مهم این فهرست را بر می شمارد.

کوش نامه منظومه ای است سروده حکیم ایرانشاه بن ابی الخیر (که حدودا در سالهای 500 تا 504 ه. ق) و موضوع آن، روایت زندگی هزار و پانصد ساله کوش پیل دندان (فرزند کوش، برادر ضحاک) است. در دستنویسهای موجود از مجمل التواریخ و القصص نام ناظم به دو صورت ایرانشان و ایرانشاه ضبط شده و مصحح منظومه، ضبط ایرانشان را درست تر دانسته است. با توجه به رواج نام ایرانشاه از همان دوره سراینده کوش نامه تا سده نهم هجری، اطلاق نام ایرانشاه بر سراینده کوش نامه درست تر است...

الشجره الالهیه فی علوم الحقائق الربانیه تالیف شمس الدین محمد شهروزی، از حکمای اشراق و فیلسوفان سده هفتم هجری، و در بردارنده پنج رساله است، رساله نخست: در مقدمات و تقسیمات علوم، رساله دوم: در ماهیت الشجره و تفاصیل علوم آلی منطقی، رساله سوم: در اخلاق، تدبیر منزل و تدبیر مدن (سیاست مدن)، رساله چهارم: در علوم طبیعی، رساله پنجم: در علوم الهی و اسرار ربانی. رساله دوم الشجره الالهیه به مباحث منطقی اختصاص یافته و ساختار آن متاثر از تنظیم صناعی مباحث در منطق اشارات بوعل است، اما شهرزوری بر خلاف بوعلی، به تفصیل از صناعات خمس سخن گفته است...

میرزا محمد مهدی استرآبادی، از تاریخنگاران و منشیان مشهور دوره نادری و مولف آثاری چون دره نادره و تاریخ جهانگشای نادری است. مجموعه منشات او با عناوین انشاء الدرر و مخزن الانشاء به صورت سنگی به چاپ رسیده است. در تحریر تازه ای که از گزیده منشات او صورت گرفته، نواقص و اشکالاتی قابل مشاهده است که عبارتند ای: عدم استفاده از نسخه های چاپ سنگی و نسخ خطی معتبر و کهن منشآت استرآبادی، عدم ارجاع به منابع معتبر برای نگارش شرح حال استرآبادی و ارائه اطلاعات ناقص و غیر مستدل درباره او...

نسخه زیبای جهانگیر اثر مطربی سمرقندی (996-1040 ه. ق) در معرفی شعرای سده دهم و نیمه نخست سده یازدهم سرزمینهای شرقی قلمرو زبان فارسی (ماوراء النهر، افغانستان، شبه قاره) و شماری از شعرای ایرانی مقیم این سرزمینها و ذکر برخی از وقایع تاریخی نواحی مذکور، در سال 1035 ه. ق به رشته تالیف درآمده است. مولف در سفر خود به هند، با گفته های جهانگیر پادشاه، کتاب خود را تکمیل و به وی اتحاف کرده است. در چاپ این کتاب، اغلاط املایی، تحریف و تصحیف، کاستی و افزونی در ابیات، برخی توضیحات نادرست و نابسامانی های دیگر قابل مشاهده است که در گفته حاضر، مختصرا باز نموده شده است.

المحیط بلغات القرآن تالیف ابوجعفر احمدبن علی بن محمد مقری بیهقی، معروف به بوجعفر ک بیهقی (470 - 554 ه. ق) است. این کتاب در هشت فصل تالیف شده است. مولف ابتدا در برابر واژه های قرآنی معادل فارس آنها را ذکر کرده، سپس جمع یا جمعهای عربی آنها را آورده، آنگاه به ویژگی های صرفی، اشتقاقی، نحوی و بلاغی و... پرداخته است. وی در بسط موضوع، به آیات قرآنی استناد جسته و از اقوال مفسران، راویان، نحویان و لغویان، گهگاه اشعار شاعران در تایید و اثبات نظرات خود استفاده کرده است.

کتابخانه ها و مراکز نگهداری نسخه های خطی و نیز مجموعه های پراکنده این آثار مکتوب در ایران بسیار است و لازمه آگاهی بر میراث مکتوب اسلامی ایرانی و تهیه و تدوین فهرستگان مشترک دستنویسهای فارسی و عربی، در گرو شناسایی این مراکز و مجموعه ها، و فهرستنگاری نسخه های خطی موجود در آنها است. در همین راستا و به همین منظور، کتاب گنجینه دستنویسهای اسلامی در ایران تالیف و تدوین گردیده و در آن مشخصات مجموعه به همراه فهرستهای چاپی نسخ خطی آنها یاد شده است...

این رساله بنا به تصریح مولف در سال 1041 ه. ق تالیف شده است. نام مولف در دو نسخه خطی مورد استفاده، ذکر نگردیده و احتمالا نوشته پیرمحمد بن شیخ جلال قنوچی (درگذشته 1080 یا 1085 ه. ق) است. نظام الدین احمد گیلانی (993 - زنده 1071 ه. ق) نیز رساله ای در شرح احوال ابوعلی سینا نگاشته که در کتاب شجره دانش او قرار گرفتهاست. برای تعیین مولف حقیقی رساله، سنجش متن آن با نسخه خطی شجره دانش نیز ضروری است. مولف رساله، وقایع زندگانی ابوعلی سینا را از تولد او آغاز کرده و به ترتیب تا وفات او - به نوشته مولف در 423 ه. ق - به پایان برده است...

تاریخ شاه صفی تالیف ابوالمفاخر بن فضل الله حسینی سوانح نگار تفرشی، تاریخنگار و سراینده دوره شاه عباس و شاه صفی اول، و در بردارنده ترایخ چهارده سال زمامداری شاه صفی از آغاز تا مرگ وی است. از زندگی مولف اطلاعی در دست نیست. همین قدر معلوم است که وی برادر میر محمدحسین تفرشی (از رجال دوره شاه عباس اول) و مدتی نا معلوم شاگرد میرزا ابراهیم حسینی همدانی بوده است. ابوالمفاخر در تاریخ خود بدون تغییر در منطق تاریخنگاری روزگار خود، در موازات سنت تاریخنگاری و تحت تاثیر اندیشه سیاسی - مذهبی زمان خود قرار داشته و با بکارگیری فراوان از مفاهیم کهن ایران همچون فر و فره یزدانی در توصیف ساختار سیاسی عهد شاه صفی، تفسیری قدسی و فرازمینی ارائه کرده است...

اینکه آیا ماه رمضان همیشه سی روز است یا بیست و نه روز هممی تواند شد و نقصان میتواند پذیرفت، از مسائل مورد اختلاف دانشمندان امامی در آغاز غیبت کبری بوده است و ایشان را به دو گروه اصحاب عدد و اصحاب رویت تقسیم کرده. گفتار حاضر با عنایت ویپه به رساله ای از شیخ مفید در دفاع از نظریه اصحاب رویت و رد نظریه اصحاب عدد، پرونده این بحث تاریخمند را بر می رسد.

نخستین مطالعات منظم تهران شناسی در دوره قاجار به ویژه در دوران بلند سلطنت ناصرالدین شاه صورت گرفت. در میان تحقیقات معاصرین درباره تهران، حق تقدم با اثر مرحوم عبدالحجه بلاغی نائینی است. پس از وی، دکتر حسین کریمان به پژوهش در جغرافیای تاریخی ری و تهران پرداخت و بهترین و کاملترین پژوهش او در این باره، کتاب تهران در گذشته و حال است. آثار مرحوم جعفر شهری نیز درباره تهران از ویژگی خاصی برخوردار است. درباره شهر تهران در چند دهه اخیر، پژوهشهای گسترده ای شکل گرفته، که کتاب جغرافیای تاریخی تهران نوشته محسن معتمدی از آن جمله است...

گنجینه ماتناداران (ارمنستان) یکی از کهن ترین مخازن نسخه های خطی در جهان است. در این گنجینه بیش از ده هزار دستنویس در رشته های مختلف علوم و هنر می توان یافت که به زبانهای فارسی، عربی، یونانی، سریانی، لاتین، حبشی و... نوشته شده است. منابع و مدارک مهم تاریخی درباره ایران و روابط این کشور با ارمنستان نیز در این گنجینه موجود است. پشتوانه و سرمایه دستنویسهای ماتناداران، بر نسخه های کهن ماتناداران اجمیادزین استوار است. در طول قرون، نسخه های خطی ارمنی از صومعه ها و دیرهای مختلف در ماتناداران اجمیادزین جمع آوری شده و این کتابخانه را به یکی از غنی ترین مخازن کتاب تبدیل کرده است...

ناسخ التواریخ اثر محمدتقی لسان الملک سپهر (1216 - 1297 ه. ق) کتابی است در تاریخ عمومی عالم، از ابتدای آفرینش آدم تا سال 1267 ه. ق که در بر دارنده گزارش رویدادهای روزگار نگارنده است و بعدها ذیلی بر آن نوشته و وقایع را تا سال 1273 ه. ق پی گرفته است. مجلد دوم از کتاب نخست ناسخ التواریخ مختص گزارش وقایع دوره خلافت سه خلیفه نخستین (ابوبکر بن قحافه، عمربن خطاب و عثمان بن عفان)، و مجلدی از آن مربوط به اصحاب پیامبر (ص) است. نویسنده ناسخ التواریخ هر چند شیعه است، اما کتاب خود را فارغ از تعصبات مذهبی نوشته، و اصولا همه منابع او آثار اهل سنت را دیده است...