مجله آینه میراث
سال چهارم شماره 2 (پیاپی 34، تابستان و پاییز 1385)

در مقاله های نوشته شده درباره «فن تصحیح» در اروپا، نخستین تلاش ها در این زمینه، مربوط به بونان باستان دانسته شده است. دستور پسیستراتوس، حکمران و پایه گذار سیادت آتن، مبنی بر فراهم آوردن یک نسخه رسمی از متن حماسه های همر، و اقدام لایکرگوس، از سیاستمداران و ناطقان زبردست آتن، در قراردادن نسخه ای استاندارد از آثار دراماتیست های یونان باستان در آرشیو آتنی، از نخستین تلاش هایی است که به منظور جلوگیری از فساد بیشتر متنی، در یونان باستان صورت گرفته است...

صلاح الدین حسن نخجوانی، مشهور به بلغاری، یکی از مشایخ بزرگ صوفیه سهروردیه در سده هفتم هجری است. به سال 605 ه. ق در نخجوان تولد یافت. در یازده سالگی همراه خانواده به خوی رفت و در آنجا به تحصیل پرداخت. در بیست و سه سالگی به اسارت مغولان درآمد و هفت سال در میان آنان بسر برد. سپس به دربند باکو رفت. از آنجا به اروس رو نهاد و پس از مدتی به بلغار رفت. وی جمعا نه سال در اورس بلغار به سیاحت و ارشاد پرداخت. آنگاه به بخارا رفت و مدتی بعد متوجه بلغار شد و...

هندوشاه صاحبی نخجوانی را اغلب به عنوان یکی از برجسته ترین نثر نویسان نیمه نخست سده هشتم هجری می شناسند. سبب این اشتهار، کتاب نامبردار تجارت السلف اوست که نخستین بار به همت شادروان استاد عباس اقبال آشتیانی به زیور طبع آراسته شد. یکی از ابعاد شخصیت فرهنگی هندوشاه که کمتر مذکور و ملحوظ گردیده است، بعد شاعری و سرایشگری اوست. هر چند متاسفانه دیوان مدونی از هندوشاه بر جای نمانده است، با این همه پاره ای از آنچه اینجا و آنجا دستیاب می گردد، ...

بین ماهیت آغاز ماه نو در گاهشماری هجری قمری با آغاز ماه نو در گاهشماری شمسی - قمری یهودی شباهت های چندی وجود دارد. در بررسی مقایسه ای و تاریخی، می توان با دقت بر روی روش های مورد استفاده منجمان یهودی برای حل مشکلات چگونگی آغاز ماه نو (که خود زاییده شروط چندی در این گاهشماری هستند) به بخشی از ماجرای بی پایان کوشش بشر برای تکوین گاهشماری مورد استفاده خود پی برد. ...

معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی (شریف دفتر خوان) کهن ترین فرهنگ شاهنامه است که احتمالا در اواخر قرن ششم تالیف شده است. بخشی از مقدمه کوتاه این فرهنگ که گزارش چگونگی تدوین آن است، یکی از قدیمی ترین و مهمترین اسناد تاریخ از «شاهنامه شناسی» است و با بسط و بررسی اشارات موجود در آن می توان به این نکته ها رسید: 1. دست نویس مورد استفاده برای تالیف معجم به نام ملک موید آی ابه، غلام سنجر سلجوقی و فرمانروای نیشابور (548-569 ه. ق) نوشته شده بود و این مغایر با سیاست شاهنامه گریزی روزگار سلجوقیان است...

این مقاله درباره سرگذشت ابراهیم میرزا شاهزاده صفوی (فرزند بهرام میرزا و نوه شاه اسماعیل اول صفوی) است که پس از به قدرت رسیدن شاه اسماعیل دوم، به قتل رسید. این مقاله ضمن مرور زندگی ابراهیم میرزا و کشاکش او با طوایف قزلباش در تعیین جانشین شاه طهماسب، به اهمیت وی در ترویج هنر و ادب زمانه خویش پرداخته است...

این گفتار، ترجمه ای است که از مقاله دلال که در پنجمین کنفرانس بررسی و تصحیح دستنویس های اسلامی در حوزه علوم (لندن، 29 - 30 نوامبر 1997 م) ارائه شده است. وی در این مقاله، تصحیح دستنویس های علمی عربی را نه یک علم با قواعد و شیوه های معین، بلکه نوعی فن دانسته، و خطوط راهنمای کلی برای تصحیح و نقد و بررسی تصحیحات در تالیفات علمی عربی را ترسیم کرده است. ...

نسختین گام در تصحیح هر متنی نسخه جویی آن است، یعنی مصحح باید تمام نسخه های خطی متن مورد نظر را از طریق جستجو در فهرست های نسخه های خطی بیابد و نسخه اصح و اقدم را تشخیص دهد. مسائل دیگری نیز همچون بررسی های رسم الخطی و زبانی، تهیه مواد برای نگارش تاریخ ادبیات، علوم و... پژوهشگر را متوجه نسخه های خطی و فهرست های آن ها می کند. از سوی دیگر، مصحح باید مجموعه های خطی جهان و فهرست های آنها را بشناسد. از این رو گزارشی نیز از شمار نسخه های خطی فارسی و میزان فهرست شده و فهرست ناشده آنها ارائه شده است...

امیر حیدر از پادشاهان سلسله منغیتیه بخاراست و حوادث مهمی در دوران حکمرانی او در بخارا، سمرقند، خوقند و مرو رخ داده است؛ از جمله مسئله مرو، شورش بابایی پروانه چی یوز، شورش ایلتزر و شورش حاکمان کین گس را می توان نام برد. از دیگر مسائل دوران او می توان به مناسبات وی با قاجاریان و تسخیر مرور و ویرانی سد آن اشاره کرد که در این مقاله در مورد این مسائل به بحث خواهیم پرداخت...

بیان النجوم اثر حبیش تفلیسی (از اطباء، منجمان و ادیبان مشهور آناتولی در سده ششم هجری) کتابی است در دانش نجوم، که در آن به اختصار به مباحث هیات افلاک و زمین، صفت بروج و منازل، ستارگان ثابته و متحیره، دلیلهای افق دایره، استخراج موالید و سهام، و معرفت اسطرلاب پرداخته شده است. نسخه منحصر به فرد این کتاب را که کتابخانه ملی آن را خریداری کرده، در 112 برگ به خط نسخ تحریر شده است. ...

در میان نسخه های خطی دیوان حکیم سنایی غزنوی، نسخه کتابخانه ملی ایران (مورخ 1002 ق) نسخه ای است جامع، اما به سبب آنکه فهرست کتابخانه مزبور در سال 1365 منتشر شده، این نسخه ناشناخته مانده و مرحوم مدرس رضوی از وجود آن آگهی نداشته است؛ در حالی که در این نسخه 26 غزل دیده می شود که در نسخه چاپی مدرس رضوی نیامده است. در این مقاله به معرفی نسخه کتابخانه ملی و ویژگی های آن پرداخته می شود...

ملامحمد طاهر قمی متوفی (م 1098) قاضی و امام جمعه قم، یکی از عالمان دوره اخیر صفوی است. وی آثاری در رد بر صوفیان نگاشت و با واکنش تند آنان روبرو شد. فتوح المجاهدین از جمله آثاری است که در انتقاد از وی نوشته شده است. این اثر حاوی اطلاعاتی از روزگار صفوی، وضعیت قضا، گزارشهایی از شهر قم و همین طور برخی از نگره های سیاسی و مذهبی این دوره است. اصطلاح «سنی دوازده امامی» دوبار در این کتاب به کار رفته است...

مخدراتی همچون خشخاش و افیون در طب به کار می رفته و در انجام جراحی ها و تسکین دردهای شدید از آن استفاده می شده است. مواد مخدر در بلاد عربی در روزگاری نسبتا متاخر شناخته شده و به نوشته برخی از منابع، استعمال آن در روزگار اسماعیلیه شیوع یافت. استعمال حشیش در دوره های بعد به دلیل ترس از حکومت های حاکم و انتساب به فرقه های باطنی، به صورت مخفی و فردی بوده و این مورد، عدم تالیفات درباره حشیش و افیون را موجب شده است...

مهر و ماه داستانی عامیانه است که در آن قصه عشق و دلدادگی دو شخصیت (مهر و ماه) با زمینه سازی ماجراها و حوادث مختلف، روایت شده است. نثر قصه ساده، و اشعاری از حافظ، نظامی، سعدی و... چاشنی مطالب قرار گرفته است. موسوم کردن شخصیت های داستان به نامهای سیارات منظومه شمسی، استفاده از عناصر و وسائل گوناگون جذب و جلب خواننده، و ذکر برخی از واحدهای زمانی به صورت ده روز، از ویژگی های این قصه عامیانه است. صبغه های مذهبی داستان، بی مناسب با تحولات و اعتقادات زمان صفویه نیست...

تفسیر لطائف قرآن - یا آن گونه که در فهرست ها آمده است لطائف التفسیر - گزیده کهنی است از کشف الاسرار و عده الابرار رشیدن الدین میبدی. این گزیده در قرن هشتم هجری قمری به قلم عبدالحی بن محمد بن محمد جامی نگاشته شده است. تاکنون تنها دو نسخه از این گزیده یافت شده است: نسخه نخست در کتابخانه شماره 2 مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) نگهداری می شود و نسخه دیگر در کتابخانه حمیدیه استانبول...

سراج الدین علی خان آرزوی اکبر آبادی (1169-1099 ق) از نوابغ تاریخ ادبیات فارسی است که در زمینه های مختلف علوم ادبی اعم از نقد ادبی، زبانشناسی، فرهنگ لغت، معانی و بیان، تذکره نویسی و شرح متون ادبی آثاری از خود بر جای گذاشته است و هر کدام در جایگاه خود از ارزش بالایی برخوردارند. در حوزه فرهنگ نویسی نیز آرزو یکی از بزرگان و صاحب نظران به شمار می رود و با نوشتن چهار فرهنگ لغت به نام های سراج اللغه، چراغ هدایت، نوادر الالفاظ و زواید الفواید از پراثرترین و پرکارترین نویسندگان در حوزه فرهنگ نویسی است...

دانش تاریخ نگاری، با عنایت به موضوع های متعدد مورد توجه مورخان مسلمان بالندگی خاصی داشته است و این را از آثار فراوانی که در حوزه های مختلف این دانش نگاشته اند، می توان دریافت. در میان صورت های مختلف تاریخ نگاری، آثاری با موضوع تاریخ نگاری محلی به دلیل نوع اطلاعات خاصی که در بر دارند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. تالیفات مورخان مسلمان در حوزه تاریخ نگاری محلی را به دو دسته می توان تقسیم کرد: نخست آثاری که توسط دبیران و منشیان پدید آمده چون تاریخ قم و دیگر آثاری که توسط محدثان چون تاریخ نیسابور به رشته تحریر درآمده است که...

الاغانی اثر پرآوازه ابوالفرج اصفهانی، بارها به چاپ رسیده است. کهن ترین چاپ آن (مجله نخست) به دست یوهان کوزه گارتن صورت گرفت و همراه با ترجمه لاتین به سال 1810 م در آلمان به چاپ رسید. دومین چاپ آن در بیست مجلد به سال 1868 در بولاق تحقق یافت. بار دیگر دارلکتب المصریه به چاپ منقح و موثق از الاغانی همت گماشت و نخستین مجلد آن به سال 1927 م انتشار یافت و تا از سال 1961 م شانزده مجلد دیگر به چاپ رسید. ...

تذکره خلاصه الاشعار و زبده الافکار میر تقی الدین کاشانی (زنده در 1016 ه. ق) در ارائه تصویر اوضاع فرهنگی، اجتماعی و ادبی کاشان در سده دهم هجری از اهمیت برخوردار است. نگارنده در این گفتار از لابلای شرح حال شعرای مذکور در این کتاب، آگاهی هایی درباره فضای فرهنگی و اجتماعی کاشان به دست داده و این مطالب را بررسی کرده است: 1. انجمنهای ادبی 2. پیشه وران 3. هنر 4. حرفه های مربوط به کتاب و کتابت 5. مراکز آموزشی 6. جنبش های فکری و اجتماعی...

امیر پازواری، مشهورترین و مردمی ترین شاعر مازندران است و تاریخ دقیق دوره زیست و چگونگی زندگی او معلو نیست. اشعار او با عنوان کنزالاسرار به کوشش برنهارد درن و با مساعدت و ترجمه میرزا محمدشفیع مازندرانی در سالهای 1277 و 1283 ه.ق در پترزبورگ چاپ شده است. در سال 1384 چاپ دیگری از دیوان امیر پازواری با تصحیح و ترجمه دکتر منوچهر ستوده و محمد داودی درزی کلایی (تهران - رسانش) انتشار یافت، که موضوع گفتار حاضر، نقد و بررسی این چاپ است. اشکالات وارده بر این چاپ، عبارتند از: ...

غیاث الدین منصور دشتکی، هیاکل النور لکشف ظلمات شواکل الغرور را به زعم خود برای کشف تصاویر دروغینی که جلال الدین دوانی در شواکل الحور ارائه کرده نوشته است. وی در این اثر در اکثر موارد به شدت با آرای دوانی مخالفت کرده است. صرف نظر از موضع دشتکی در قبال اندیشه های دوانی، اشراق هیاکل النور دارای نکات ارزنده بسیاری است، از جمله: ارائه قسم جدیدی از کلی، تاویل واژه «اب» به رب و مدبر، عالم مثال و تفکیک آن از عالم مثل افلاطونی...

پادریان کرملی در دوره پادشاهی شاه عباس صفوی، مجال یافتند برای تجارت و تبلیغ آیین مسیحیت به ایران بیایند و در اصفهان استقرار یابند. مصلحت دربار پاپ و دولتهای اروپایی بر آن بود که با دولت صفوی رابطه و دوستی داشته باشند تا بهتر بتوانند در برابر نفوذ عثمانی به درون اروپا مقاومت کنند. پادشاهان صفوی نیز که از نقش این مبلغان مسیحی آگاه بودند، از وجود آنها برای تحقق اهداف سیاسی و تجاری خود بهره می بردند...

در این مقاله، نخست به مقدمه دکتر منوچهر ستوده بر اسناد پادریان کرملی نظر شده و توضیحات و نظرات وی درباره اهداف اروپایی ها مبنی بر تغییر مسیر تجارت ابریشم از قلمرو عثمانی ها و مفهوم «دیم پاپا» مورد تامل قرار گرفته است، و در ادامه، برجسته ترین مطالب کتاب بررسی شده که عبارتند از: معرفی پادریان، روش و منش زندگی آنها جهت اطلاع دربار ایران، دعوت ایران به جنگ با عثمانی، آگاه شدن به نقش «پادری جوان» در سیاست خارجی ایران عصر شاه عباس، مسیرهای تجاری و تجارت ابریشم، سیاست خارجی ایران عصر شاه عباسی، ...

تنها منظومه ای که افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی شاعر شهیر سده ششم هجری سروده، مثنوی بلندی است شامل بیش از سه هزار بیت که آن را معمولا به نام تحفه العراقین می شناسیم. اخیرا دستنویسی کهن از این مثنوی (مورخ 593 هجری) متعلق به کتابخانه ملی اتریش توسط استاد ایرج افشار شناسایی و معرفی شد که نام اثر در دو موضوع صریحا به شکل «ختم الغرایب» ضبط شده است. ...

سیداسماعیل جرجانی (434-531 ه.ق) از بزرگترین پزشکان تاریخ تمدن اسلامی و احیا کننده طب ایرانی در قالب زبان فارسی است. وی صاحب کتابهای ارجمندی چون: ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الطبیه، خفی علائی و یادگار است. ذخیره خوارزمشاهی دایره المعارف پزشکی و مهمترین کتاب طب فارسی است. جرجانی در پایان عمر، ذخیره را خلاصه کرده و با تصرف در برخی باب ها و افزودن تجربه های چندین ساله خویش به آن، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه را نگاشته است...

یکی از نکات مهم منتخب التواریخ عبدالقادر بداونی (947-1004 ه.ق) ماده تاریخ هایی است که مولف به عنوان شاهد، چه از خود یا از سرایندگان دیگر، به مناسبت های مختلف، ثبت و ضبط کرده است. در چاپ جدید از این کتاب، که با مقدمه و اضافات دکتر توفیق ه. سجانی از روی چاپ کلکته (1864-1869 م) صورت گرفته، عبارت ماده تاریخها مشخص نشده و هیچ یک از آنها مورد محاسبه قرار نگرفته و در موارد متعدد ماده تاریخ ها با سال واقعه همخوان نیست. ...

مثنوی هجرنامه، سروده فرصت الدوله شیرازی (1271 - 1339 ه. ق) اثری است کوتاه و نمادین از عشق بلبلی به کبک که در آن شاعر، با زیبایی، داستان عشق نافرجام و ناکام بلبل و کبک را به تصویر کشیده و در پایان، همه داستان را سرگذشت واقعی خویش و یار خود خوانده است. نسخه ای از این مثنوی در کتابخانه خانقاه احمدی شیراز محفوظ است که در سال 1303 ه. ق به خط نستعلیق ملاعبدالوهاب - احتمالا در شیراز - کتابت شده، و اساس بازنوشت متن حاضر قرار گرفته است...

در منابع دوره قاجار، به دلیل نفرت آقا محمدخان و فتحعلی شاه قاجار از نادر شاه افشار، قتل فتحعلی خان قاجار، بنیانگذار سلسله قاجار در سال 1139 ه.ق، به نادر شاه نسبت داده شده است. در این مقاله با استفاده از رونوشت نامه ای از شاه طهماسب صفوی، موضوع قتل فتحعلی خان قاجار، مورد بررسی قرار گرفته است...

خیرات حسان، تالیف محمدحسن خان اعتماد السلطنه در سه جلد شامل زندگینامه زنان نامدار مسلمان و آنان که اسلام را درک کرده اند اعم از ایرانی، عرب، هندی و ترک و به طور کلی درباره زنان مشهور جهان اسلام است. اساس تصحیح این کتاب نسخه چاپ سنگی 1304 ه. ق است که زیر نظر اعتماد السلطنه به طبع رسیده، وی در این کتاب از منابع فراوانی بهره جسته و خود در دیباچه کتاب، به بیان علت وجودی تالیف و منابع مورد استفاده خود می پردازد...