فصلنامه پژوهش های فلسفی - کلامی
سال هفتم شماره 3 (پیاپی 27، بهار 1385)

در باب وحدت و کثرت وجود، دیدگاه ها و نظرات متفاوتی در فلسفه و عرفان اسلامی مطرح شده است. این نوشتار، در پی آن است که در یک بحث تطبیقی، این دو دیدگاه را به نحو مبسوط تری تبیین کند. برای نیل به این مقصود و برای روشن تر شدن موضوع بحث، مقاله حاضر ابتدا به طور اجمال اشاره ای به دیدگاه منسوب به فلسفه مشاء در این موضوع دارد؛ سپس نظر حکمت متعالیه و پس از آن، دیدگاه عرفان اسلامی را بیان می کند و بالاخره به مقایسه و ذکر نقاط اشتراک و افتراق این دو دیدگاه می پردازد.

این مقاله به بررسی تلقی ویتگنشتاین از مفهوم صدق می پردازد و می کوشد نشان دهد که برخلاف تفسیر رایج، ویتگنشتاین متقدم و متاخر دارای برداشتی یکسان از مفهوم صدق است. بنا بر آنچه خواهد آمد ویتگنشتاین در سراسر کار فلسفی خویش، «صدق» را مفهومی زائد می دانست و به همین دلیل از به دست دادن نظریه ای درباره صدق خودداری کرد. در پایان نشان خواهیم داد که لازمه منطقی امتناع از صورتبندی نظری درباره «صدق» درغلتیدن در غیر واقع-گرایی نیست و ویتگنشتاین همچنان قائل به رهیافتی واقع گرایانه در باب صدق است.

بر اساس نظریه دونالد دیویدسون، عمل رویدادی است که معلول دلیل عامل است و از این رو، ذکر دلیل عامل علاوه بر این که تبیین عقلانی است، تبیین علی هم هست. یکی از اشکالاتی که بر نظریه علی عمل دیویدسون وارد کرده-اند، اشکال هنجارمندی است. این اشکال از آنجا ناشی می شود که ذهن قلمروی امور هنجاری است و تبیین علی مربوط به امور واقع است؛ در نتیجه نمی توان تبیین علی را درباره ذهن جاری کرد. مقاله حاضر، ابتدا مفاهیم بنیادین نظریه علی عمل دیویدسون و آنگاه نظریه مزبور را بیان می کند و پس از آن به بررسی تفصیلی اشکال هنجارمندی می پردازد.

رابطه خدا و جهان که در حوزه اندیشه های انسانی عمری به درازای تفکر بشر دارد، جزو بنیادی ترین مسائل فلسفه و کلام در دنیای اسلام به شمار می آید. چرایی و چگونگی پیدایش نظام آفرینش، تناقض نماهایی نظیر وحدت و کثرت، حادث و قدیم، اراده و ضرورت علی، اول الاوائل، آخر الاواخر و... اندکی از بی شمار مسائل فلسفی است که آرامش و قرار را از ذهن متفکران در طول تاریخ گرفته است. پیدایش دیدگاه های طبیعت گرایانه محض، پوچ گرایی سوفسطایی، اصالت انسان، تفکر خدامحوری و ده ها نحله فکری دیگر هر یک حاکی از تلاش مستمر و همه جانبه اندیشمندان برای تبیین ارتباط خدا و جهان است. در مقاله حاضر، نگارنده با اشاره ای بسیار گذرا به پیشینه بحث صفت عنایت الاهی، به تبیین دیدگاه دو فیلسوف نامدار جهان اسلام شیخ الرئیس ابن-سینا و حکیم صدرالمتالهین و اختلاف نظر آن دو در این باره و بیان کیفیت فاعلیت خداوند می پردازد.

یکی از راه های اثبات وجود خدا، اثبات از طریق مفهوم است. در این روش، تنها از طریق یک مفهوم ذهنی مثل مفهوم واجب الوجود، مفهوم کامل ترین و مفهوم بزرگ ترین، وجود واجب تعالی در خارج اثبات می شود بدون این که به جهان خارج رجوع و از واقعیت های عینی و موجودات طبیعت کمک گرفته شود. بر این اساس، برهان مفهومی یک برهان پیشینی و قبل از تجربه است. این برهان را در غرب اولین بار قدیس آنسلم (1033-1109) متکلم قرن 11 میلادی و اسقف کلیسای کانتربری مطرح کرد و از زمان کانت، «برهان وجودی» نامیده شد. بر این برهان، اشکالات متعددی وارد شده که مهم ترین آنها اشکال خلط بین حمل اولی و حمل شایع است که اندیشمندان اسلامی آن را مطرح کرده اند. در میان اندیشمندان اسلامی اولین بار فارابی این برهان را ارائه و سپس اندیشمندان دیگری آن را مطرح کرده اند که موجزترین و متقن-ترین بیان را مرحوم محمدحسین اصفهانی معروف به کمپانی مطرح کرده است. مقاله حاضر بر آن است که برهان ایشان را تبیین و با برهان آنسلم مقایسه کند و اشکالاتی را که بر برهان محقق اصفهانی وارد شده است، پاسخ دهد.

از آنجا که فلسفه و سایر علوم عقلی از طریق ترجمه آثار یونانی وارد تمدن اسلامی شده است همواره این شائبه وجود داشته که فلسفه اسلامی چیزی بیش از ترجمه محض فلسفه یونانی نبوده و فلاسفه مسلمان نوآوری ای در قالب و محتوای این دانش مهاجر نداشته اند. نوشتار حاضر تلاش می کند تا در خصوص فلسفه اجتماع، این نوآوری ها را برجسته سازد و از این رو، بین دیدگاه های اجتماعی دو تن از نمایندگان مهم فلسفه یونانی و فلسفه اسلامی، افلاطون و فارابی، مقایسه ای صورت داده و آراء متفاوت آنان را در کنار آراء مشترک شان مطرح می نماید. خواننده در انتهای این مقاله درخواهد یافت که گر-چه فارابی لفظ «مدینه فاضله» را از افلاطون وام گرفته است ولی طراحی، تحلیل و براهین مختلف مدینه او تفاوتی چشمگیر با مدینه افلاطون دارد.