فصلنامه بیماریهای گیاهی
سال چهل و دوم شماره 1 (بهار 1385)

به منظور شناسایی نماتودهای انگل گیاهی (راسته Tylenchida) درختان میوه منطقه زنجان، طی سالهای 1380 و 1381، تعداد 100 نمونه خاک و ریشه از باغات منطقه جمع آوری گردید. پس از انتقال به آزمایشگاه، شستشوی خاک و ریشه ها، جداسازی نماتودها، تثبیت و انتقال آنها به گلیسرین با استفاده از روش دگریس (De Grisse 1969) انجام گرفت. سپس از نماتودهای جدا شده به تفکیک جنس، لام های میکروسکوپی دایمی و برش های لازم از قسمتهای مختلف بدن تهیه شد. پس از بررسی های میکروسکوپی، اندازه گیری های لازم و رسم تصاویر مورد نیاز، با استفاده از منابع و کلیدهای موجود به شناسایی گونه های جدا شده اقدام گردید. با بررسی های ریخت شناسی و ریخت سنجی که روی گونه ها انجام گرفت، تعداد 17 گونه نماتود متعلق به 15 جنس شناسایی شد. در بین نمونه ها، گونه های Coslenchus assamensis و Paratylenchus nanus برای اولین بار از ایران و سایر گونه ها برای اولین بار از خاک اطراف ریشه های درختان میوه منطقه زنجان گزارش می شوند.

در این بررسی اثر دما بر نرخ و روند جوانه زنی ماکروکنیدی های جدایه های مختلف قارچ Fusarium graminearum عامل بلایت فوزاریومی سنبله گندم در محیط آب - آگار بررسی و مدل مناسب برای توصیف این پدیده ارایه گردیده است. روند جوانه زنی با استفاده از 12 مدل بررسی شد. ساده ترین مدل، مدل خطی با تبدیل لگاریتمی درصد جوانه زنی با معادله Log(g)=Log(g0)+rgt بود که در آن g درصد اسپورهای جوانه زده، t زمان و g0 سطح اولیه جوانه زنی (y-intercept) و rg جوانه زنی اسپورها می باشد و این مدل جهت بررسی رابطه پاسخ جوانه زنی در مقابل زمان انتخاب شد. پارامترهای مدل مذکور با استفاده از روش رگرسیون خطی برآورد گردید. بدین ترتیب برای هر سطح دما، نرخ جوانه زنی (rg) برآورد شد. نرخ جوانه زنی (rg) در دماهای 5، 10، 15، 20، 25 و 30 درجه سانتیگراد به ترتیب 0.082، 0.94، 0.095، 0.059، 0.035 و 0.035 برآورد گردید. مقدار (R2) برای این مدل ها به ترتیب برابر 44.31، 52.42، 56.29، 45.17، 44.82 و 40.22 برآورد شد. برای محاسبه رابطه بین سرعت جوانه زنی و دما، متغیر نرخ جوانه زنی (rg) به عنوان متغیر وابسته و دما (T) به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شد. بررسی مدل های مختلف با استفاده از آنالیز رگرسیون نشان داد که رابطه درجه دو بین دو متغیر مذکور وجود دارد. از مدلهای rg=b0+b1T+b2T2 و rg=b0+b1T+b2T2+b3(T-15)+b4(T-15)2 در بررسی رابطه این دو متغیر استفاده شد و پارامترهای آنها با استفاده از روش پلی نومیال و رگرسیون غیر خطی برآورد گردید. بر این اساس در مدل پلی نومیال پارامترهای b1، b0 و b2 به ترتیب 0.085، 0.001 و 0.0001- محاسبه شدند. در مورد مدل غیر خطی پارامترهای b3، b2، b1، b0 و b4 به ترتیب 7.308-، 0.530-، 0.068، 1.518- و 0.068- برآورد شد. ضریب تبیین برای مدل پلی نومیال 82.61 و برای مدل غیر خطی 82.60 درصد محاسبه گردید. بررسی نکویی برازش مدل ها نشان داد که با توجه به ضریب تبیین و همچنین آماره Durbin-Watson که در هر دو مورد نزدیک به 2 بود، این مدلها روند جوانه زنی را به خوبی توجیه می نمایند و مقایسه نمودار مقادیر مشاهده شده و مقادیر پیش بینی شده نیز موید همین حقیقت است. این اولین مطالعه در مورد مدل سازی برای پیش بینی نرخ جوانه زنی نسبت به دما در مورد این گونه می باشد.

در طی سال های 1377 و 1378 از مزارع گندم آبی استان فارس نمونه برداری به عمل آمده و باکتری های سودوموناس فراریشه جداسازی شد. بر اساس آزمون های استاندارد بیولوژیکی و بیوشیمیایی جدایه ها به عنوان P. fluorescens biotype II، Pseudomonas fluorescens biotype I، P. fluorescens biotype V، P. ¦luorescens biotype IV، P. fluorescens biotype III، P. syringae، P. putida، P. cichorii، P. aeroginosa، P. aereofacians و P. viridiflava شناسایی شده، در آزمون های آنتاگونیستی در برابر جدایه شاخص Geotrichum sp. مورد استفاده قرار گرفتند. از جدایه های باکتریایی که در آزمون آنتاگونیستی مقدماتی فعالیت بالایی نشان داده بودند و گونه های Fusarium جدا شده از فراریشه گندم در استان فارس شامل: F. oxysporum، F. nygamai، F. moniliforme، F. graminearum، F. culmorum، F. avenaceum، F. solani، F. semitectum، F. sambucinum، F. proli¦ratum و F. tricinctum در آزمون های آنتاگونیستی تکمیلی استفاده شد. از جدایه هایی که در آزمون های آنتاگونیستی تکمیلی دارای قدرت آنتاگونیستی بالایی بودند در برابر گونهF. culmorum جدا شده از فراریشه گندم در آزمون های آنتاگونیستی در محیط فراریشه گندم استفاده گردید. نتایج به دست آمده نشان داد که 75% از جدایه های باکتریایی مورد آزمایش دارای فعالیت آنتاگونیستی در برابر جدایه شاخص Geotrichum sp. هستند. کلیه جدایه هایی که دارای فعالیت آنتاگونیستی بوده، از سازوکار تولید سیدروفور استفاده نموده، در حالی که تنها در 33% از این جدایه ها فعالیت تولید آنتی بیوتیک مشاهده شده است. کلیه جدایه های مورد آزمایش باعث بازدارندگی رشد در فوزاریوم های بیمارگر ریشه در آزمایش های درون شیشه ای گردیدند. شدت فعالیت آنتاگونیستی هر جدایه باکتری در برابر گونه های مختلف فورازیوم متفاوت بود. به نظر می رسد که جدایه های E50 و P. fluorescens biotype V و K127 از P. aeroginosa و S200 از P. syringae داری بیشترین توانایی آنتاگونیستی در برابر فوزاریوم های ریشه گندم هستند. عللی که هیچ کدام از جدایه های باکتری در شرایط آزمایش نتوانستند F. culmorum را در محیط فراریشه کنترل نمایند، مورد بحث قرار گرفته است.

برای دستیابی به منابع ژنتیکی مقاوم به بیماری پیچیدگی بوته (curly top) 50 رس شمار (accession number) چغندرقند در شرایط گلخانه آزمایش شدند. یک بوته چغندرقند با علایم تیپیک بیماری پیچیدگی بوته در یک مزرعه چغندرقند زرقان انتخاب و از آن به عنوان منبع ویروس عامل بیماری برای مایه زنی استفاده گردید. از هر رس شمار 21 دان رست در مرحله دو برگی و در زیر سرپوش پلاستیکی توسط زنجرک Circulifer haematoceps M.& R. با ویروس عامل پیچیدگی بوته چغندرقند مایه زنی شدند. برای مایه زنی دو زنجرک تازه بالغ از کلنی آلوده در زیر سرپوش پلاستیکی برای 5 روز تغذیه روی هر دان رست قرار داده شدند. برای ارزیابی ژرم پلاسم موجود چغندرقند از نظر مقاومت به بیماری پیچیدگی بوته، شدت علایم بیماری در دو مرحله شامل چهار و هشت هفته بعد از مایه زنی، طول دوره کمون و میزان بهبودی یادداشت گردید. برای شدت بیماری از درجات صفر (فقدان علایم بیماری) تا پنج (مرگ گیاه) استفاده گردید. برای ارزیابی و مقایسه رس شمارها میانگین مجموع امتیازات هر رس شمار در چهار و هشت هفتگی به عنوان شاخص شدت بیماری (Disease Severity Index=DSI) مورد استفاده قرار گرفت. در رس شمارهای مورد آزمایش DSI از 1.25 تا 3.8 متغیر بود. DSI در 21 رس شمار بین 3 تا 3.8، در 22 رس شمار بین 2 تا 3 و در 7 رس شمار کمتر از 2 بود. ارقام و رس شمارهای F-20510، 13687-62، 16402-66، F-20-511 و 16396-66 کهDSI در آنها به ترتیب 1.25، 1.35، 1.5، 1.55 و 1.65 بود به عنوان منابع ژنتیکی مقاوم معرفی می شوند. در اکثر رس شمارها مقدار DSI در هشت هفته پس از مایه زنی کمتر از چهار هفتگی بود و حالت بهبودی مشاهده گردید. میزان بهبودی نیز در رس شمارهای مختلف متفاوت بود، به طوریکه در بعضی از آنها مانند 53- DSI 9536 در هشت هفتگی در مقایسه با چهار هفتگی به کمتر از نصف تقلیل یافت. بر اساس این تحقیق علاوه بر شدت بیماری میزان بهبودی نیز در انتخاب ژنوتیپ ها و توده های مقاوم اهمیت دارد.

چرخه زندگی Pileolaria terebinthi عامل زنگ بنه در شرایط طبیعی استان فارس و گلخانه مورد بررسی قرار گرفت. قارچ عامل بیماری در هر دو شرایط که با بازیدیوسپور میزبان را آلوده کرده بود تمام مراحل شامل اسپرموگونیوم، ایسیوم، یوریدیوم و تلیوم را تولید کرد. تیلیوسپور در برگ های ریخته شده در سطح زمین به عنوان عامل بقا شناخته شد و قارچ عامل بیماری در شرایط استان فارس به صورت یوریدسپور و ریسه در شاخه ها قادر به زمستانگذرانی نبود. تلیوسپورها پس از دوره سرمادهی اواخر زمستان تولید بازیدیوسپور نموده و اولین علایم بیماری اواسط فروردین به صورت اسپرموگونیوم روی دمبرگ و هر دو سطح برگ های جوان که باعث بدشکلی و کوچک ماندن برگ ها شده بود ظاهر گردید. آلودگی های ثانویه توسط یوریدیوسپور کمتر صورت گرفت و حداکثر آلودگی توسط بازیدیوسپورها در اوایل فصل بهار بود. تمام گونه های Pistaciaو ارقام P. vera تجارتی به عامل بیماری حساس بودند.

طی سال های 1381 تا 1383 تعداد 70 جدایه از غده های سیب زمینی آلوده به جرب و از خاک مزارع جداسازی شد. جدایه ها بر اساس ویژگی های مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی و بیماریزایی روی غده های سیب زمینی و گیاهچه تربچه در 6 گروه جداگانه قرار گرفتند. جدایه های گروه اول که از غده های دارای علایم فرو رفته و در مواردی برجسته و زنگاری جدا شدند شباهت زیادیبه استرین مرجع S. scabies داشتند. جدایه های گروه دوم در برخی ا زخصوصیات مورفولوژیکی شبیه به گونه S. scabies بوده ولی، در برخی از خصوصیات بیوشیمیایی متفاوت بودند. اکثر جدایه های گروه سوم خصوصیات شبیه به گونه S. acidiscabies داشته و تعداد معدودی نیز در خصوصیات مورفولوژیکی و برخی خصوصیات بیوشیمیایی شباهت هایی را با گونه S. griseus نشان دادند. جدایه های گروه چهارم اغلب ویژگی هایی شبیه به گونه S. turgidiscabies را داشتند. جدایه های گروه پنجم که از علایم جرب سطحی (جرب زنگاری و جرب توری) جداسازی شدند، خصوصیاتی مشابه گونه های S. aureofaciens و S. reticuliscabies را داشتند. جدایه های گروه ششم در خصوصیات مورفولوژیکی و برخی خصوصیات بیوشیمیایی شبیه به گونه S. acidiscabies بوده ولی، در تعدادی آزمون بیوشیمیایی نیز تفاوت هایی را نشان دادند. در آزمون واکنش زنجیره ای پلیمر از برای شناسایی ژن necl، که در اکثر جدایه های بیماری زای Streptomyces scabies، S. acidiscabies و S. turgidiscabies وجود دارد، قطعه ای به اندازه 700 جفت باز از استرین مرجع S. scabies و تعدادی از جدایه های گروه های 1، 3 و 4 که علایم جرب معمولی را بر روی غده های سیب زمینی در شرایط گلخانه ایجاد کرده بودن به دست آمد. چنین قطعه ای در جدایه های غیر بیماری زا و جدایه های بیماری زای گروه های 2، 5 و 6 تکثیر نشد. بنابراین، در تعدادی از جدایه های مورد مطالعه و بیماری زا و در تمام جدایه های غیر بیماری زا ژن necl پیدا نشد ولی، هر کدام از جدایه ها که ژن necl را داشتند بیماری زایی را بر روی غده های سیب زمینی و گیاهچه تربچه نشان دادند. نقوش الکتروفورز پروتئین های سلولی نماینده جدایه های گروه های مختلف کم و بیش تفاوت نشان داده و در پاره ای موارد با رده بندی فنوتیپی همخوانی نداشت.

به منظور تعیین میزان آلودگی بذور کنجد به F usarium oxysporum f.sp. sesami (Fos) در بین سالهای 1380-1381 از مزارع کنجد مناطق مختلف استان فارس نمونه های مشکوک به آلودگی به Fos که علایم پژمردگی، زردی و بافت مردگی یکطرفه ساقه نشان می دادند، بذورشان بطور دستی جمع آوری شد و پس از اثبات آلودگی گیاهان، بذر این گیاهان مورد بررسی قرار گرفت. جداسازی بر اساس روش های بین المللی، روش کشت در محیط کشت آگاردار و کاشت بذر در ماسه سترون (Hilter Method) انجام شد. برای این کار صد عدد بذر با محلول هیپوکلریت سدیم 0.5% به مدت 1.5 و 3 دقیقه ضد عفونی سطحی و محیط کشت سیب زمینی دکستروز آگار (PDA) قرار داده شد و در دمای ثابت 25°C و تناوب نوری 12 ساعت نور و 12 ساعت تاریکی قرار گرفتند، قارچهای Fos رشد یافته در این محیط ها بر اساس مورفولوژی پرگنه و مشخصات اندامهای زایشی شامل فیالیدها، ماکروکنیدیومها، میکروکنیدیوم ها و کلامیدوسپورها شناسایی و سپس اثبات بیماریزایی شدند (Booth 1971، Nelson et al. 1983). در روش کشت بذر در ماسه سترون پس از ضد عفونی بذور به مدت 1.5 دقیقه با محلول هیپوکلریت سدیم 0.5% در هر گلدان حاوی ماسه سترون 10 بذر کشت داده شد و سپس گلدانها به اتاقک رشد (Growth Chamber) با دمای 29°C و تناوب نوری 16 ساعت نور و 8 ساعت تاریکی قرار گرفتند. گیاهان مشکوک به آلودگی جمع آوری و آلودگی آن ها به Fos بررسی گردید. میزان آلودگی در روش محیط کشت آگاردار 12.1-1.25 درصد و در ماسه سترون 23.47-14.3 درصد بود. نتایج نشان می دهد که قارچ Fos می تواند به طور سیستمیک پس از آلوده کردن گیاه کنجد بذرها را نیز آلوده کند. بذور آلوده از منابع مهم انتشار عامل بیماری در کشور می باشد و استفاده از بذور گواهی شده عاری از عامل بیماری از روش های موثر در مدیریت بیماری است.

بررسی 25 جدایه سودوموناد فلورسنت بکار رفته در جلوگیری از رشد قارچ Sclerotinia sclerotiorum، عامل بیماری پوسیدگی ریشه و طوقه آفتابگردان با استفاده از روش HPLC نشان داد که جدایه های B112، B119 و B111 تولید آنتی بیوتیک کردند. جدایه های B112 و B119 آنتی بیوتیک دی استیل فلوروگلوسینول (DAPG)، مونواستیل فلوروگلوسینول (MAPG) وپیولوتئورین (Plt) تولید کردند. جدایه B111 آنتی بیوتیک فنازین (PCN) تولید کرد. همچنین جدایه B112 و B119 ماده سالیسیلیک اسید تولید کردند. بررسی تاثیر محیط کشت و زمان در تولید آنتی بیوتیک دی استیل فلوروگلوسینول نشان داد که جدایه های B112 و B119 تنها در محیط کشت YMP تولید آنتی بیوتیک فوق را کردند که میزان تولید با گذشت زمان افزایش یافت. جدایه های B112 وB119آنتی بیوتیک مونواستیل فلوروگلسینول را تنها در محیط YMP تولید کردند که میزان تولید با گذشت زمان کاهش یافت. همچنین جدایه های B112 و B119 تنها در محیط KB تولید آنتی بیوتیکپیولوتئورین کردند و بطور کلی میزان تولید در هر دو جدایه تا 72 ساعت افزایش و سپس کاهش یافت. بررسی شرایط محیطی روی تولید آنتی بیوتیک فنازین نشان داد که جدایه B111در دو محیط کشت KB و YMP تولید فنازین کرد. میزان تولید فنازین در محیط کشت YMP بیشتر از KB بود. میزان تولید فنازین در محیط YMP توسط جدایه B111 با گذشت زمان افزایش یافت بطوریکه بیشترین میزان تولید در 96 ساعت بود.

علیرغم خسارتهای شدید بیماری جاروک لیموترش و گسترش طبیعی آن در باغ های مناطق آلوده، هنوز ناقل آن شناسایی نشده است. هدف کلی این تحقیق، بررسی حشرات مکنده جمع آوری شده از باغهای لیموترش مبتلا به این بیماری به منظور شناسایی ناقلین احتمالی آن می باشد. به این منظور در فصول مختلف سال های 82 و 83، حشران مکنده از باغ های آلوده استان های هرمزگان و کرمان به وسیله تور حشره گیری جمع آوری شدند. به منظور ردیابی و شناسایی فیتوپلاسما در بدن حشرات جمع آوری شده از روش PCR دو مرحله ای و سپس آنالیز RFLP یا تعیین ترادف قطعه تکثیر شده استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که ژن آر.ان.ای ریبوزومی 16S فیتوپلاسمای همراه با جاروک لیموترش در بدن زنجرک های Hishimonus phycitis، Recilia schmistgeni و Idioscopus clypealis و پسیل مرکبات (Diaphorina Citri) قابل ردیابی است. زنجرک H. phycitis و پسیل D. citri تنها حشرات مکنده ای بودند که از درختان لیموترش مناطق آلوده جمع آوری شدند. بررسی های دقیق تر بعدی پایداری فیتوپلاسمای ردیابی شده را در بدن زنجرک H. phycitis و پسیل D. citri تایید نمود. از قسمت سر، غدد بزاقی و بزاق آزاد شده زنجرک H. phycitis به یک محلول قندی قسمتی از ژن آر.ان.ای ریبوزومی 16S که با ژن مزبور در فیتوپلاسمای جاروک لیموترش شبیه بود ردیابی گردید.

به منظور شناسایی نماتودهای انگل گیاهی مزارع چغندرقند و تعیین پراکندگی آنها در استان همدان، طی مرداد لغایت مهر ماه سال 1378 تعداد 83 نمونه خاک و ریشه از مناطق مختلف چغندرکاری استان جمع آوری گردید. نماتودهای موجود در نمونه ها استخراج و به گلیسیرین منتقل گردید. پس از تهیه اسلایدهای دایمی، نماتودهای استخراج شده با استفاده از میکروسکوپ نوری دارای لوله ترسیم مورد مطالعه قرار گرفته و شناسایی گردیدند. در این بررسی تعداد 37 گونه ا ز20 جنس در راسته Tylenchida شناسایی و درصد پراکنش آنها در منطقه تعیین گردید. بیشترین تعداد گونه های شناسایی شده در این بررسی به خانواده Tylenchidae، بخصوص جنس Filenchus تعلق داشته که از نظر خسارت هیچ گونه اهمیتی نداشته و در اکثر مزارع استان کم و بیش یافت می شوند. همچنین در بین نماتودهای شناسایی شده گونه های Pratylenchus neglectus، Filenchus vulgaris و Aphelenchus به ترتیب با داشتن 54.8، 51.2 و 42.9 درصد، بیش ترین میزان پراکنش را در سطح استان همدان به خود اختصاص داده اند.

گروه های سازگاری رویشی (Vegetative Comatibility Groups=VCGs) 53 جدایه Fusarium solani f sp. Pisi (Fsp) بدست آمده از نخود و علفهای هرز مزارع نخود، در فصول زراعی سال های 1381 و 1382 از نقاط مختلف استان فارس شامل حومه شیراز، مرودشت، ممسنی، قیر و کارزین، فسا، خفر، نی ریز، استهبان، سپیدان، فیروزآباد، کوار، بوانات، آباده و اقلید با استفاده از جهش یافتگان nit مورد بررسی قرار گرفت. فراوانی بازیابی جهش یافتگان nit با استفاده از سه محیط کشت حاوی کلرات پتاسیم شامل محیط حداقل (Minimal medium- chlorate=MMC)، محیط سیب زمینی - دکستروز - آگار (Potato dextrode agar- chlorate= PDAC) و محیط کشت زاپکس (Czapek dox agar- chlorate= CDAC) به ترتیب 84.21، 73.53 و 68.57 درصد محاسبه گردید و در نهایت از 53 جدایه Fsp، 476 جهش یافته nit بدست آمد. جهش یافتگان بر اساس نیاز به منابع ازت در سه گروه فنوتیپی nit1 (%60.71)، nit3 (%24.79) و NitM (%14.5) قرار گرفتند.جهت تعیین گروه های سازگاری رویشی جدایه ها، آزمون مقابله سازی بین جهش یافتگان NitM با جهش یافتگان nit1 یا nit3 انجام شد. در مورد جدایه هایی که فاقد NitM بودند مقابله سازی بین جهش یافتگان nit1 و nit3 انجام شد. در نهایت با انجام آزمون مقابله سازی، 53 جدایه Fsp در 11 گروه سازگاری رویشی قرار گرفتند. گروه VCG-1 با 25 جدایه و گروه VCG-11 با یک جدایه به ترتیب بزرگترین و کوچکترین گروه های سازگاری رویشی را تشکیل دادند. خود ناسازگاری رویشی در هیچ کدام از جدایه ها مشاهده نشد. در خصوص ارتباط گروه های سازگاری رویشی با مناطق جغرافیایی جدایه ها به استثنا دو گروه VCG-5 و VCG-7، همبستگی مثبتی مشاهده نشد.