فصلنامه متن پژوهی ادبی
پیاپی 31 (بهار 1386)

نقد فمینیستی یا زن مدارانه با بیشینه ای سی و پنج ساله، یکی از روش های معتبر نقد ادبی معاصر است که هدف آن اعتراض به نحوه ارائه شخصیت های زن در ادبیات، به ویژه ادبیات داستانی است.شخصیت زن در آثار نویسندگان مرد معمولا متناسب با فرهنگ مرد سالارانه از الگوهای کلیشه ای پیروی می کند که نمایش دهنده برداشت ها و انتظارات نویسنده از جنس زن است و او را به صورت موجودی تابع و در حاشیه نشان می دهد. شخصیت های زن در داستان های بیژن نجدی در چند محور قابل بررسی است: 1- اصلی یا فرعی بودن آنها در داستان. 2- جامع یا ساده و ایستا یا پویا بودن. 3- نقشی که این اشخاص در داستان و روند شکل گیری حوادث دارند و تاثیر مثبت یا منفی که بر رویدادها، اشخاص و نتیجه داستان می گذارند. علی رغم برجستگی های داستان نجدی به لحاظ ساختار و زبان، در این گفتار از بررسی ساختار، سبک، مضمون و سایر عناصر داستان پرهیز شده و اشاره ای مختصر به موضوع و مضمونن در حد ضرورت و در راستای هدف نقد است. 10 داستان از مجموع 30 داستان کوتاه و کامل به جا مانده از نجدی بررسی شده است.

شعر، فقط وسیله ابراز تخیل و احساسات شخصی محسوب نمی شود؛ بلکه این قابلیت را دارد که وظایف گوناگونی برعهده بگیرد. از جمله این وظایف، روایت کردن داستان است. غزل، در شکل سنتی خود، فرزند قصیده است؛ اما به مرور از قصیده جدا شده و ساختار ویژه خود را یافته است. غزل سنتی، به لحاظ صورت، گسسته نماست؛ یعنی پیوند مستحکمی میان ابیات ندارد؛ اما غزل روایی از هندسه خاص و مستحکمی پیروی می کند: مقدمه، تنه و نتیجه گیری. در این مقاله ضمن توضیح و تبین ساختار غزل روایی، غزلی از عطار با این رویکرد، تحلیل می شود.

اعتقاد به وجود جهانی مثالی که پیش از خلق دنیای مادی موجود بوده است، اگر چه بیشتر به افلاطون و نظریه عالم مثلی او منسوب می شود، ریشه در اندیشه های زرتشت و اعتقاد به جهان فروشی دارد. این باور در اندیشه فلاسفه و عرفای اسلامی نیز رسوخ کرده، از آن به «اعیان ثابته»، «عالم مثل معلقه» و... تعبیر شده است. چنین تفسیری از وجود دو گانه (جهان «مثالی و عالم»سایه«)، در اندیشه و جهان بینی مولانا نیز به روشنی قابل مشاهده است. در اندیشه یونگ نیز وجود»کهن الگو«ها را در گنجینه جهانی ماورای ادراک مادی (»ناخود آگاه جمعی«)، می توان تفسیر جدیدی از همان صورتهای مثالی و عالم مثلی و شکل علمی و انسان شناسانه ای از آن تفکر کهن فلسفی دانست؛ همه ی این نظریه ها بر پایه صدور معقول در محسوس و نزول از وحدت به کثرت و نظام سلسله مراتبی استوار است. چنین دیدگاه هایی وقتی به تبلور ادبی می انجامند، شکلی از ادبیات تمثیلی یا رمزی را به وجود می آورند که درون مایه ای دوگانه به اثر می بخشد (»ممثل به«ملموس و»ممثل«مجرد). این جستار،ضمن مقایسه این اندیشه ها در آرای زرتشت، افلاطون، مولانا و یونگ (با تاکید بر آثار و افکار مولانا) و سیری در تحول و ارتباط ماهوی این اندیشه ها از دیدگاهی تطبیقی، به بررسی نمودهای چنین فلسفه ای در آثار و مکتب های ادبی می پردازد که در ارتباط سمبولیسم غربی و ایده آلیسم افلاطونی، ادبیات تمثیلی مولانا در مثنوی و قرائت های یونگ از اصالت خلاقیت ناخود آگاه و ادبیات رمزی متجلی شده است.

نیست انگاری هدایت، از جمله مقولاتی است که بارها مورد توجه پژوهشگران ادبیات معاصر قرار گرفته است؛ اما آنچه در این مقاله بدان پرداخته شد، مقایسه مراحل ششگانه نیست انگاری نیچه با نحوه نگرش و اندیشه هدایت خواهد بود. نیچه در بیان مراحل نیست انگاری، داستان خطای بشر را در شش مرحله بیان می کند. با اندکی دقت در «بوف کور» هدایت، می توان تمامی این مراحل ششگانه را در این اثر نیز مشاهده کرد. او نیز همچون نیجه از اعتقاد به یک حقیقت مطلق و ذهنی آغاز می کند؛ پا به پای او که در هیئت پیرمرد قوزی در داستان ظاهر شده است، مراحل مختلفی را طی می کند و آن گونه که نیچه بیان کرده است، قصد دارد از تاریکی وهم به سوی روشنایی خرد پیش آید؛ اما آنچه اهمیت دارد این است که هدایت بر خلاف نیچه، در نهایت- حتی پس از طی این مراحل نیز- خود را اسیر دنیای مه آلودی می بیند که از آن سوی آن کاملا ناآگاه است و آنچه در انتهای مرحله آخر از مراحل ششگانه برای نیچه تحقق می یابد، هیچ گاه برای او صورت واقعی و عملی پیدا نمی کند.

آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد، ارکان زیبا شناسی در دو مجموعه شعری م. سرشک است. باید توجه داشت که وحدت و تناسب و توازن در تصویر آفرینی های سرشک نقش عمده ای ایفا می کنند. در حوزه زبانی خاصه در قسمت واژگانی و نحوی، ارکان و اصول علم زیبا شناسی برجستگی و زیبایی خاصی به اشعارش بخشیده است. این ویژگی ها به صورت کامل و منسجم در تمامی اشعارش به ویژه در هزاره ی دوم آهوی کوهی خود را به خوبی نمایان می سازد. در این مجموعه نمی توان شعری یافت که از انسجام و استحکام برخوردار نباشد. از آنجایی که سرشک آشنایی کاملی با اصول زیبایی شناسی دارد، تمام ویژگی های زیبا شناسی در اشعارش بارز و آشکار است.

در این مقاله، نگارنده بر آن است که شخصیت «بانو گشسب» در منظومه «بانو گشسب نامه» با «آرتمیس» خدا بانوی یونانی، مطابقت دارد و از این رو می توان گفت: رواج اساطیر یونانی از جمله اسطوره آرتمیس، در منطقه ای که سراینده «بانو گشسب نامه» می زیسته، در شکل گیری چنین داستانی، تاثیر به سزایی داشته است.

جورج لوکاچ منتقد و نظریه پرداز بزرگ نقد مارکسیستی با تاکید بر فرم و شکل اثر ادبی در مقابل محتوای آن، مارکسیسم عامیانه را که بیش از هر چیز به محتوای اثر توجه می کرد، مورد انتقاد قرار داد و از سوی دیگر با تاکید بر بر اینکه هنر باید از زندگی برخاسته و محتوای انسانی داشته باشد، فرمالیسم را رد کرد. از جملات کلیدی اوست که: «هنر از زندگی بر می خیزد و خلاقانه آن را باز می کند.» دخالت ذهن خلاق نویسنده در باز آفرینی واقعیات زندگی، بیان کننده این نکته است که از نظر جورج لوکاچ، ناتورالیسم که به گزارش صرف واقعیت، بسنده می کند؛ رفتاری منفعلانه با زندگی دارد. لوکاچ هم چنین مدرنیسم را نقد کرد؛ زیرا در این نوع متون، واقعیت به شکل تکه تکه عرضه می شود و شخصیت ها بیمارگونه و بریده از دنیا هستند. حال آنکه از نظر او، رمان رئالیستی باید یک کل منسجم با شخصیت هایی نمونه وار (تیپیک) باشد که زندگی و مسائل خاص آنان، مسائل عام و اساسی بشریت را آشکار کند. این دیدگاه از دو جنبه نقد شده است: یکی از این لحاظ که او الگویی خاص برای رئالیسم عرضه می کند و معتقد است که هر چه جز این باشد، اثری رئال نیست و دوم، از این جنبه که نویسنده را ملزم و متعهد می کند چشم انداز آینده بشر را بر اساس تحولات هر عصر ارائه کند. لوکاچ هم چنین اولین کسی بود که بحث ساختارها را مطرح کرد و بعدها گلدمن در ساخت و پرداخت نظریه «ساختگرای تکوینی» از آن سود برد. به عقیده لوکاچ رابطه ادبیات و جامعه نه در محتوا، بلکه در ساختارهاست؛ یعنی میان ساختارهای اثر ادبی و ساختارهای ذهنی یک جامعه که شکل دهنده آگاهی جمعی جامعه است، رابطه ای وجود دارد و ادبیات باید با ارائه چشم اندازی برای آینده بشر، این آگاهی جمعی را از حالت «ناخودآگاه» به حالت «خودآگاه» برساند.