نشریه صنعت لاستیک ایران
پیاپی 87 (پاییز 1396)

فعالیت های بشر، به ویژه پس از عصر صنعتی شدن و ورود به عصر فناوری، موجب بروز صدمه های جبران ناپذیری به محیط زیست و حوزه ی سلامت شده است. انواع گازهای گل خانه یی و مواد شیمیایی خطرناک، زیست بوم (اکولوژی) حیات را مورد هجوم خود قرار داده است. با توسعه ی این روند در شروع نیمه ی دوم قرن بیستم، از سوی سازمان های غیردولتی مدافع محیط زیست و سلامت، هشدارهایی نسبت به زیان های این روند داده می شد که البته به طورعمده، ضمانت های اجرایی لازم را نداشتند. شاید مهم ترین پیمان های مدافع محیطزیست در قرن بیستم، پیمان نامه های (پروتوکل) مونترال و کیوتو و قانون NF(1) بودند که با گردآمدن دولت ها درکنار یکدیگر تفاهم نامه ها یی را امضا کردند و آن ها لازم الاجرا دانستند. هرچند باز هم شاهد عدم پذیرش ها و قانون گریزی هایی از سوی برخی از کشورهای صنعتی بودیم، به گونه یی که حتی در چند ماه گذشته، دونالد ترامپ- رئیس جمهور امریکا، به طوررسمی خروج از پیمان نامه ی پاریس را که هدف های مشترک حفاظت از محیط زیست را دربرمی گیرد، اعلام کرد.
شاید بتوان مترقی ترین قانون مرتبط با حفظ سلامت و محیط زیست را که تاکنون در دنیا تدوین شده است را قانون موسوم به ریچ (قانون ثبت، ارزیابی، صدور مجوز و محدودیت های استفاده از مواد شیمیایی- REACh(2)) دانست که در سال 2005 میلادی در اتحادیه ی اروپا به کامل ترین شکل ممکن تدوین شد. این قانون علاوه بر کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا، به سرعت در کل دنیا تسری پیدا کرد و درحال حاضر بیشتر کشورهای دنیا آن را به طوررسمی پذیرفته اند و تمامی فعالیت های صنعتی خود را هم راستا با این قانون کرده اند. این که چرا در منطقه ی ما، ترکیه، عراق، پاکستان و... قانون ریچ را پذیرفته اند و ما هنوز نه، در این مقال نمی گنجد و در فرصتی مناسب به چرایی آن می پردازیم.
قانون ریچ مقرر می کند که هر ماده یی که در مقیاس بیش از یک تن در سال، مورد استفاده ی صنایع پایین دستی قرار بگیرد، باید مورد تخمین، ارزیابی و ثبت قرار گرفته و درصورت وجود هرگونه زیانی از سوی مواد، موارد رویارویی با آن ها و برطرف کردن اثر آن ها نیز در دستور کار دولت ها قرار گیرد. بنابراین تمامی تولیدکنندگان و توزیع کنندگان مواد اولیه و مواد تبدیلی (ازجمله تایر) باید برای تامین مواد اولیه و توزیع محصولات پایین دستی، الزام های قانون ریچ را درنظر گرفته و رعایت کنند. هر ساله نیز فهرست به روز شده ای از مواد شیمیایی با عنوان “مواد با درجه ی اهمیت بسیار بالا” (SVHC)(3) توسط آژانس مواد شیمیایی اروپا (ECHA)(4) منتشر می شود که در آن مواد با درجه ی سمی بودن بالا تدوین و به روزرسانی می شوند. هم اکنون بالغ بر دویست ماده ی شیمیایی در این فهرست قرار گرفته است که برخی از مواد به کار گرفته شده در صنایع پلیمری و لاستیکی نیز جزو این لیست هستند.
برگرفته از قانون ریچ، استانداردهای مورد وفاق بین المللی و درقالب استانداردهای ISO و ASTM نیز تدوین و به صورت کامل در کشورهایی که قانون ریچ را پذیرفته اند، جاری شده است و پیوسته این استانداردها، هم افزایش پیدا کرده و هم سخت گیرانه تر می شوند. شاید ما بگوییم قانون ریچ را نپذیرفته ایم، از این رو، ملزم به اجرای مفاد آن نیستیم؛ اما نکته ی قابل تامل این است که با نپذیرفتن این قانون، ارتباط تجاری و صنعتی ما با دنیا رفته رفته ضعیف تر و درنهایت قطع می شود. این کاهش ارتباط دیگر سیاسی نیست و برجامی بر آن نگاشته نشده است؛ کالاهای صادراتی ما به دلیل انطباق نداشتن با قانون ریچ، خیلی ساده از گمرک های کشورهای صادراتی هدف برگشت می خورد و دیگر هیچ.
صنعت تایر ایران نیز در آینده ی نزدیک چالشی جدی با قانون ریچ خواهد داشت. همان گونه که در سخنرانی ام در سیزدهمین همایش ملی لاستیک در شهر یزد در اسفند سال 1395 اعلام کردم، اگر از همین امروز نجنبیم، در دو تا سه سال آینده با بحران تامین مواداولیه و صادرات محصولات مان (که این روزها خوش بختانه به این نتیجه رسیده ایم که برای بقای صنعت تایر ایران چاره یی جز راهبرد صادرات نداریم) روبه رو خواهیم شد. ما نه تنها اطلاعات مان از قانون ریچ کم است، بلکه تامین کنندگان مواد اولیه ی ما نیز کمتر تلاشی برای انطباق محصولات خود با این قانون کرده اند. در پالایشگاه های تولید روغن های فرایندی کماکان RAE(1) یا گاهی DAE(2) تولید و به صنعت ما تحویل داده می شوند که در هریک از آن ها بالغ بر 7 تا 8 برابر استاندارد ترکیب های زیان آور برای محیطزیست و سلامت انسان، با عنوان PCA(3) وجود دارد. بخشی از دوده های صنعتی ما می تواند واجد بنزوپایرین ها باشد که ترکیب های بسیار خطرناکی هستند. الاستومرهای روغن اندود شده مانند SBR 1712، انطباق لازم را با قانون ریچ ندارند. برخی شتاب دهنده ها و ترکیب های ضدتخریب، نیازمند تفکری دوباره برای معرف شان است. روغن DOE(4) در فهرست SVHCها قرار دارند و به قول استاد زیبا کلام “قس علی هذا” و درباره ی ورود به این قانون، به قول سهراب سپهری “چشم ها را باید شست، جور دیگری باید دید”.
با توجه به مطالب بیان شده، ما در شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک وظیفه ی خود می دانیم که تمامی همکاران و کارشناسان و مدیران صنعت تایر کشور را از ابعاد گوناگون، با قانون ریچ آشنا کنیم و با همکاری انجمن صنفی صنعت تایر، راهبرد انطباق با این قانون را تبیین و به سمت اجرایی شدن آن پیش برویم. به همین منظور با برگزاری دوره های آموزشی تخصصی در محل شرکت مهندسی و در محل شرکت های تایرسازی و سایر شرکت های مرتبط در خدمت همکاران محترم صنعت تایر و صنایع لاستیک هستیم. و با توجه به اهمیت موضوع، این شماره ی نشریه ی صنعت لاستیک ایران را -به صورت ویژه نامه- به موضوع قانون ریچ اختصاص داده ایم. بر این اساس از تمامی کارشناسان و متخصصان ارزش مند صنعتی و دانشگاهی که ما را در تدوین این ویژه نامه یاری رساندند، سپاس گزاریم و امیدواریم با چاپ این مجموعه، قدم کوچکی در مسیر رشد و پویایی صنعت بزرگ تایر برداشته باشیم

اتحادیه ی اروپا به منظور اطمینان از مدیریت و کنترل خطرها و احتمال های آسیب زایی برای سلامتی و ایمنی انسان و محیط زیست که می توانند در مرحله های تولید، واردات و حتی استفاده از مواد شیمیایی بروز کنند، قانونی بانام ریچ (REACh)(1) تدوین کرده است. بر اساس این قانون تولیدکنندگان، واردکنندگان، مصرف کنندگان یا توزیع کنندگان مواد شیمیایی و پتروشیمیایی، مسوول اطمینان یافتن از مطابقت مواد با الزام های این قانون هستند. از ابتدای سال 2006 میلادی، پیش نویس مجموعه قانون های جدید در این زمینه- در رابطه با محصولات تولیدی یا واردشده به کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا، مورد توافق تمامی کشورهای عضو این اتحادیه قرار گرفت و مقدمه های اجرایی شدن این قانون از ژوئن 2008 میلادی آغاز شد.

باوجود نقش حیاتی علوم و دستاوردهای فناورانه در خلق تمدن جدید، خطرهای بسیاری از جانب محصولات و فرایندهای شیمیایی، سلامت انسان و محیط زیست را تهدید می کند. در سال های اخیر همراه با گسترش روزافزون جمعیت، فناوری نیز رشد بسیاری یافته و تولید مواد جدید، به ویژه مواد شیمیایی، به شدت اوج گرفته است، به طوری که سالانه نزدیک به هزاران نوع ماده ی شیمیایی جدید وارد بازار می شود و درپی آن میزان چشم گیری پسماندهای خطرناک شیمیایی تولید می شود. درگذشته ی نه چندان دور، بخش زیادی از این پسماندها، بدون رعایت نکته های ایمنی و زیست محیطی در محیط رها می شدند. درحال حاضر مشخص شده این گونه رهاسازی ها و سایر دست کاری های انسان در چرخه ی محیط زیست در جهان، باعث عوارض زیان باری مانند تخریب لایه ی ازون، گرم شدن تدریجی زمین، ایجاد گازهای گلخانه ای، باران های اسیدی، بیابان زایی و... شده است. با توجه به اهمیت حفظ محیط زیست و تامین سلامت انسان ها، ایمنی صنعتی و ضرورت پرداختن به پژوهش های مرتبط با کاهش خطرهای زیان بار صنایع، مولفه های اصلی توسعه ی پایدار و موضوع روز و جدی تمامی کشورها شده است. توسعه ی پایدار به معنی تلاش نسل فعلی برای تامین نیازهای خود- بدون صدمه زدن به امکانات وسرمایه ی نسل های آتی- است. از طرفی به چند دلیل ازجمله گستردگی محیط زیست، ارتباط های چندگانه، و پیچیدگی سازوکار های تاخیری فرایندهای زیان آور زیست محیطی؛ درک صحیح تاثیر آلودگی ها در محیط زیست، به راحتی امکان پذیر نیست

قانون ریچ (REACh)(1) قانون ثبت، ارزیابی، صدور مجوز و محدودیت های استفاده از مواد شیمیایی است که از ابتدای ژوئن 2007 میلادی در اتحادیه ی اروپا به مرحله ی اجرا درآمد. با توجه به قانون ریچ میزان هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای (PAH)(2) که در روغن های مورداستفاده در فرایند تولید لاستیک به کار می رود، محدود می شود.

نکته های قابل تامل و تاثیرگذار بر توسعه نیافتن صادرات در صنعت تایر بسیارند و پیش از پرداختن به آن ها پرسش هایی مطرح اند که پاسخ آن ها در یافتن راه حل ها بسیار موثرند، ازجمله پرسش های زیر:- تراز تجاری صنعت تایر (توازن تامین و تقاضا) درحال حاضر و در افق 1400 چگونه است؟
- جایگاه صادرات در راهبرد شرکت های تایرسازی داخلی چیست؟
- اصلی ترین مانع های توسعه ی صادرات در صنعت تایر ایران کدم اند؟
- و درنهایت این که پتانسیل صادراتی و بازارهای هدف صادرات صنعت تایر ایران کدم اند؟

با افزایش خطرهای مواد شیمیایی بر محیط زیست و سلامت انسان ها، کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده ی این مواد بر آن شدند تا با وضع قانون های مناسب، پیش گیری های لازم را در جهت منع استفاده از مواد شیمیایی پرخطر انجام دهند. در صدر این برنامه ها، اتحادیه ی اروپا قانون ریچ (REACh) را به عنوان اهرم منع واردات و تولید مواد شیمیایی زیان آور تصویب و به اجرا درآورد. این قانون طیف گسترده ای از صنایع را در برمی گیرد؛ ازاین رو شناخت صحیح این قانون و محدودیت های آن برای هر مصرف کننده و تولیدکننده ی مواد شیمیایی امری حیاتی ست.

قانون ریچ که به عنوان الزام آورترین قانون در اتحادیه ی اروپا شناخته شده است، به تدریج کل کشورهای دنیا را دربرخواهد گرفت، زیرا استفاده نکردن از مواد شیمیایی پرخطر، یک نیاز انکارناپذیر برای حفظ سلامت انسان و محیط زیست است. بر اساس این قانون که به مرور درحال به روزرسانی ست، فهرستی از مواد شیمیایی پرخطر که ممنوع اعلام شده و هم چنین فهرست مواد پرخطر بااهمیت بسیار بالا (SVHC) منتشرشده است. آژانس مواد شیمیایی اروپا (ECHA)که بازوی اجرای قانون ریچ در اتحادیه ی اروپاست، این دو فهرست را در سایت خود به اشتراک گذاشته است. این مواد طیف گسترده ای از مواد شیمیایی را دربرمی گیرد که کالاها یا ترکیب های دارای این مواد، مستلزم رعایت محدودیت هایی هستند. دراین بین شرکت های پلاستیک سازی و لاستیک سازی، به عنوان بزرگ ترین شرکت های صنایع پایین دستی، به شدت تحت تاثیر این قانون هستند. این شرکت ها باید برخی از مواداولیه ی خود را با مواداولیه ی ایمن برای محیط زیست و سلامت انسان جای گزین کنند تا بتوانند مجوز واردات به اتحادیه ی اروپا را داشته باشند.

در این مقاله سعی شده است با توجه به الزام قانون ریچ در کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا و قانون های مشابه در سایر کشورها مانند ژاپن، چین و کره ی جنوبی و حضور برخی از خودروسازان فعال این کشورها در صنعت خودروسازی کشور، به بررسی تاثیر این قانون در صنعت خودروسازی ایران و پیرو آن، صنعت قطعه سازی کشور بپردازیم، و در ادامه احتمال های مرتبط با پیاده سازی این قانون در ایران بررسی شده و در پایان پیشنهادهایی در این زمینه ارائه شده است.

در این مقاله ابتدا ارتباط میان ممنوعیت های ریچ و محدودیت هایی که پیرو آن در صنعت تایر ایجاد می شود، شرح داده خواهد شد. پس ازآن به نقش موثر انجمن تولیدکنندگان تایر و لاستیک اروپا (ETRMA)(1)، به عنوان متولی بررسی انطباق تایرهای واردشده به اتحادیه ی اروپا با قانون ریچ اشاره می شود. انجمن تولیدکنندگان تایر و لاستیک اروپا موظف است گزارش وضعیت انطباق تایرهای واردشده به کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا را به طور منظم برای مسوولان ریچ ارسال کند. قانون ریچ در کشورهای مختلف نیز با نام مشابه یا نام های دیگر دیگر شناخته می شود که درعمل تمامی مواد ممنوع شده در این قانون ها، مشابه قانون ریچ اتحادیه ی اروپاست و این نشان از جامعیت این قانون و گستردگی انطباق با این الزام در کشورهای مختلف دارد. در پایان اثر قانون ریچ بر صنعت تایر ایران شرح داده خواهد شد و به این پرداخته خواهد شد که تایرسازان داخلی برای این که بتوانند سهمی از بازارهای صادراتی را داشته باشند و قدرت رقابت در عرصه های بین المللی را داشته باشند، ناچار به تولید محصول در انطباق با الزام های ریچ هستند.

نرم کننده ها که روغن فرایندی نیز نامیده می شوند، افزودنی هایی معمولا با وزن مولکولی کم هستند. با استفاده از نرم کننده، علاوه بر بهبود پخش پرکننده/ کاهش چگالی آمیزه و بهبود فرایندپذیری، ویژگی های آمیزه ی لاستیکی پخت شده و درنتیجه، ویژگی های پلیمرها و محصولات لاستیکی به دست آمده، تحت تاثیر قرار می گیرند. نرم کننده های موردمصرف در کائوچوها را می توان به نرم کننده های هیدروکربنی و نرم کننده های غیرهیدروکربنی تقسیم بندی کرد. پرکاربردترین نوع روغن های نفتی در صنایع تایر، روغن های آروماتیک با درصد بالای ترکیب های چند حلقه ای هستند که به روغن های پرآروماتیک معروف اند. ترکیب های آروماتیک چندحلقه ای سرطان زا هستند و تهدیدی برای سلامت و محیط زیست محسوب می شوند. ازاین رو، بر اساس قانون ثبت، ارزیابی، صدور مجوز و محدودیت های استفاده از مواد شیمیایی (REACh)(1) اتحادیه ی اروپا، منع استفاده از این روغن ها، به ویژه در آمیزه ی رویه ی تایر، از سال 2010 میلادی در کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا اجرایی شده است. ترکیب های آروماتیکی موجود در RPO حاوی آروماتیک های زیان آور است که معمولا میزان این ترکیب های زیان آور در این نوع روغن بیش از 20 درصد است. بر اساس استانداردهای محیط زیستی اروپا، میزان مجاز این ترکیب های زیان آور باید به کمتر از 3 درصد برسد؛ بنابراین شرکت های تولیدکننده ی تایر و مواد اولیه ی مصرفی باید شرایط خود را برای رسیدن به این ویژگی ها فراهم کنند.

پرکننده ها موادی با ذره های بسیار کوچک هستند که به مواد گوناگون اضافه می شوند تا ویژگی های آن را تغییر داده یا قیمت آن را کاهش دهند. یکی از پرکننده های تقویت کننده ی بسیار مهم در صنعت لاستیک سازی، دوده است.
ترکیب شیمیایی دوده و ساختمان و ذره های دوده نقش بسزایی در تقویت ویژگی های آمیزه های لاستیکی دارد. دوده معمولا طی 5 فرایند مختلف تولید می شود که از میان آن ها روش کوره ای یا حرارتی دارای اهمیت بیشتری ست. در فرایند تولید دوده، در اثر سوخت ناقص روغن، ترکیب های بنزوپایرن بر روی سطح دوده باقی خواهد ماند که ازنظر میزان مجاز تعیین شده در قانون ریچ (REACh)(1)، باید مورداندازه گیری قرار گیرد.

در راستای تحقق و اجرای قانون ریچ (REACh)(1) که برای حفظ سلامت و محیط زیست تدوین شده است، سازمان یا آژانس مواد شیمیایی اروپا (ECHA)(2)، این قانون را تحت پوشش قرار داده و مرحله های ثبت و ارزیابی و صدور مجوز و محدودیت های مواد شیمیایی که به مقیاس یک تن یا بیشتر در سال در اتحادیه ی اروپا تولید یا وارد می شود را کنترل می کند. ازاین رو تمامی تولیدکنندگان و واردکنندگان مواد شیمیایی و هم چنین مواد تبدیلی ازجمله تایر، باید در جهت اجرای قانون ریچ و به کمترین حد رساندن سمی بودن مواد اولیه ی مصرفی که باعنوان فهرست مواد با اهمیت بسیار بالا (SVHC)(3) توسط سازمان ECHA تهیه شده و موجود است، عمل کنند.

قیمت مواد مستقیم مصرفی، بیشترین سهم را از اجزای بهای تمام شده ی تایر به خود اختصاص می دهد و تغییرهای بهای آن به طورمستقیم بر رقابت پذیری تولیدهای یک برند اثر می گذارد. با توجه به اهمیت این موضوع، یادداشت حاضر، با تمرکز بر بررسی “تاثیر قانون ریچ (REACh)(1)، بر افزایش هزینه ی مواد مستقیم مورداستفاده در تولید تایر رادیال سواری” تدوین شده است.
در صنعت تایر نیز همانند صنایع دیگر قیمت مواداولیه، تاثیر مستقیمی روی قیمت تمام شده ی محصول نهایی دارد و نوسان ها و تغییرهای بهای آن بر رقابت پذیری محصولات یک برند تاثیر می گذارد.

با توجه به اهمیت قانون ریچ (Reach)(1) و الزامی شدن اجرای این قانون از سال 2008 میلادی در اتحادیه ی اروپا و هم چنین با توجه به لزوم بررسی این قانون ها و استانداردهای آن در ایران، آقای دکتر تقوایی- مدیرعامل شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک و عضو کمیته ی دائمی سیاست گذاری و ترویج قانون ها و استانداردهای انجمن صنفی صنعت تایر ایران، پیشنهاد بررسی و تدوین استانداردهای مرتبط با قانون ریچ، و تشکیل یک کمیته ی فرعی با عنوان کمیته ی ریچ در زیرمجموعه ی کمیته ی سیاست گذاری و ترویج قانون ها و استانداردهای انجمن را به انجمن ارائه کرد. این پیشنهاد مورد تصویب هیات مدیره ی انجمن صنفی صنعت تایر قرار گرفت و مقرر شد جلسه های این کمیته، به صورت دائمی، در زیرگروه کمیته ی استاندارد انجمن برگزار شود. در ادامه شرح کوتاهی از فعالیت های کمیته ی سیاست گذاری و ترویج استاندارد از زمان تشکیل تاکنون می آید.

شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک در راستای هدف های آموزشی خود و درجهت ارتقای سطح آشنایی و مهارت کارکنان شرکت های تایرسازی با قانون ها و استانداردهای موجود در دنیا، دوره ی یک روزه ی “نگرش های نوین در ارزیابی مواد اولیه با نگاه ویژه به قانون ریچ (REACh)(1)” را برنامه ریزی و در روز 24 مهر ماه سال جاری در محل شرکت مهندسی اجرا کرد. در این دوره ی آموزشی که جمعی از کارشناسان شرکت های تایرسازی حضور داشتند، آقای دکتر سعید تقوایی- مدیرعامل شرکت مهندسی، مطالب جامعی درباره ی قانون “ثبت، تایید، و محدودیت های شیمیایی” که به REACh موسوم است، و الزام های این قانون مطرح کرد.

در تاریخ 13 آبان ماه 1396، دوره ی آموزشی یک روزه ی الزام های قانون ریچ در محل کارخانه ی کویرتایر واقع در شهر بیرجند برگزار شد.
این دوره ی آموزشی توسط آقای دکتر سعید تقوایی- مدیرعامل شرکت مهندسی و تحقیقات صنایع لاستیک، در دو نوبت صبح و بعد از ظهر پیرامون دو موضوع ارائه شد. موضوع اول درباره ی مواداولیه و قانون ریچ در نوبت صبح؛ و موضوع دوم درباره ی رفع مانع های صادراتی، باتوجه به قانون ها و استانداردهای به روز شده در دنیا، در نوبت بعد از ظهر مطرح شد. بیش از 30 نفر از مدیران و کارشناسان شرکت کویرتایر، در این دوره شرکت کردند. در پایان آقای دکتر تقوایی به پرسش های حاضران در جلسه پاسخ داد. در نوبت عصر، آقای دکتر تقوایی ضمن حضور در جلسه ی کمیته ی قانون ها و استانداردهای شرکت کویر تایر، پیشنهادهای خود را درباره ی اهمیت افزایش کارایی هر چه بیشتر این کمیته به کارشناسان این شرکت ارائه داد

پرسش های مربوط به الزام های ریچ (REACh)(1) برای ثبت نام مواد شیمیایی در آژانس مواد شیمیایی اروپا (ECHA)(2)
1- اگر ماده ای که درحال حاضر برای فرایند تولید لاستیک استفاده می شود، هنوز ثبت نشده باشد، شرکت پایین دستی چه اقدامی باید انجام دهد؟
- در هر شرایطی، ثبت نام باید توسط تامین کننده انجام شود و شرکت پایین دستی باید داده های موردنظر خود را در قالب کاربرد جدید، به پرونده ی ثبت نام ماده اضافه کند.