فهرست مطالب

جستارهای تاریخی - سال هشتم شماره 1 (بهار و تابستان 1396)

نشریه جستارهای تاریخی
سال هشتم شماره 1 (بهار و تابستان 1396)

  • تاریخ انتشار: 1396/04/14
  • تعداد عناوین: 10
|
  • محمد احمدی منش صفحات 1-22

    نخستین دهه های پس از درگذشت پیامبر(ص) از نظر تاثیر آن بر ماهیت نظام سیاسی مسلمانان در دوره های پسین دارای اهمیت چشمگیری است. سرنوشت سازترین رخداد این دوره، برنشستن معاویه بر تخت خلافت و سپس ولی عهدی یزید بود که سرآغازی شد بر استقرار سنت خلافت خاندانی موروثی. با این حال این شیوه، در صدر اسلام به لحاظ نظری پیشینه و مشروعیتی نداشت؛ و در برابر، شیوه ی انتخاب گروهی یا شورایی بود که از دو چشم انداز نظری و عملی چنان که خواهیم گفت شیوه ای مطلوب و ممکن به شمار می آمده است. این ناسازوارگی میان نگرش های نظری و واقعیت تاریخی استقرار شیوه ی الگوی خاندانی موروثی، نیازمند توضیح است و به نظر می رسد یکی از قانع کننده ترین پاسخ ها را با یک بررسی ساختارنگرانه می توان پیش نهاد. در این نوشتار چنین استدلال می شود که به علت وجود نداشتن طبقه ی منسجم اشرافیت سیاسی به سان یک پیش شرط لازم بود که شیوه ی انتخاب گروهی در صدر اسلام پا نگرفت. این فقدان از یک سو در کشاکش های پس از قتل عثمان ریشه داشت، و از سوی دیگر در ویژگی ها و شیوه های توزیع و مالکیت زمین در این دوره.

    کلیدواژگان: انتخاب گروهی، شورا، زمین، اشرافیت سیاسی - صحابه
  • شهلا بختیاری*، مونا امیری صفحات 23-39

    در اوایل سده سوم هجری استقلال دلائل نگاری که به معجزات پیامبر(ص) میپرداخت، از سیره نگاری نشان از تحول در نگارش سیره است. این جدایی زمانی اتفاق افتاد که نیاز جامعه به دریافت و فهم معجزات پیامبر(ص) افزونتر شد. به عبارتی برای شاخص نشان دادن شخصیت پیامبر(ص) از دیگران، دلائل نگاری با هدف نگارش احوال پیامبر (ص) به عنوان صاحب شریعت، اخلاق و معجزات ایشان به سرعت رواج یافت. کتاب شرف النبی با اختصاص به معجزات پیامبر(ص) در نیمه دوم سده چهارم هجری از مهمترین آثار مدون در این حوزه است. این اثر در مقایسه با دیگر کتابهای دلائل از حجم کمتر و نظم ویژه برخوردار است. در پژوهش حاضر بوسیله منطق اکتشافی و بهره گیری از روش های کمی و با روش برداشت محتوایی از معجزات مطرح شده در کتاب خرگوشی، طیفی ترسیم می شود تا فرایند تمرکز و پراکندگی حاکم بر تعداد وتنوع معجزات نشان داده شود.
    نتایج بررسی معجزات در کتاب خرگوشی، تمرکز روایات بر معجزات کرامتی کمالاتی را نشان میدهد. روایات معجزات تحدی طلبانه در پراکندگی بوده و توجه به معجزات نفرینی مجازاتی و سپس گونه مبارزهای تحدی طلبانه از کمترین درصد بسامد برخوردار است.

    کلیدواژگان: معجزات النبی (ص)، شرف النبی(ص)، واعظ خرگوشی، دلائل نگاری، گونه شناسی
  • فاطمه جان احمدی *، سجاد رمضانی صفحات 41-53

    شهرت دو پایور سیاسی علوی یکی حسن بن زید(داعی کبیر)و دیگری حسن بن علی اطروش(ناصر کبیر) به دلیل دارا بودن ویژگی های بارز سیاسی- فرهنگی در میان حاکمان علوی تبرستان نه تنها به واسطه درانداختن دولتی شیعی بوده است، بلکه ناظر به القابشان متاثر از مشی سیاسی و یا رفتارهای فرهنگی در ایجاد مقبولیت و مشروعیتی همزمان در آن سرزمین نیز بوده است.فاصله میان دعاوی آنان در تمسک به شیوه های حکومتی امام علی(ع)و بروز رفتارهای سیاسی سرکوب گرانه در مناسبات با دولتها و امرای هم جوار و و یا مشی فرهنگی افراطی آنان در انقیاد توده مردم مجموعه ای پرتناقض از رفتار سیاسی و مشی فرهنگی آنان را به همراه داشته است .واکاوی مساله تعارض میان دعاوی و رفتارهای آنان و مطالعه جامعه شناختی مشی سیاسی-فرهنگی آنان خواست پژوهش حاضر است.از آزمون فرضیات این نتیجه حاصل شد که مشی سیاسی و فرهنگی تعارض گونه این دو حاکم بر گرفته از دعاوی بی پایه بدون تعمیق شریعت در نهاد حاکمیت ایشان و سرانجام عدم تطابق میان ادعا و رفتارهای منجر به احراز قدرت و کسب منزلت سیاسی بوده است.

    کلیدواژگان: حسن بن زید علوی - حسن بن علی علوی، تحلیلی جامعه شناختی، دوگانگی رفتار سیاسی، تبرستان
  • فاطمه سرخیل *، علی محمد ولوی صفحات 55-77

    در ابتدای تشکیل دولت صفویه با توجه به شرایط جهان اسلام، تحولاتی در گفتمان های مذهبی ایجاد گردید. صفویان با رسمی کردن تشیع، جدایی مذهبی و استقلال ایران را در مقابل جهان تسنن بنیاد نهادند. با اعلام رسمی تشکیل حکومت شیعی، ازبکان، همسایگان شرقی ایران به عنوان یکی از نمایندگان گفتمان تسنن به مخالفت با آن پرداختند. به همین سبب جنگ و درگیری میان ایشان آغاز گردید.
    در ابتدای تشکیل دولت صفویه، هنگامی که شاه اسماعیل و شیبک خان ازبک آماده رویارویی با یکدیگر می شدند نامه هایی میان ایشان رد و بدل گردید. نکته اصلی و دال مرکزی این نامه ها، حقانیت حکومت بود. این پژوهش برای شناخت مبانی نظری حقانیت حکومت در قرن دهم هجری در میان ایرانیان و ازبکان، با پرسش اصلی «گفتمان حقانیت حکومت در مکاتبات شیبک خان و شاه اسماعیل بر چه اصولی استوار است؟» به بررسی نخستین مکاتبات شاه اسماعیل و شیبک خان ازبک با استفاده از روش تحلیل گفتمان فو کو می پردازد تا منطق گفتمان ساز آنان برای کسب حقانیت حکومت و مهم ترین شاخصه های حقانیت قدرت از دیدگاه آنان مشخص شود.

    کلیدواژگان: تحلیل گفتمان فوکو، شاه اسماعیل صفوی، شیبک خان ازبک، مکاتبات، حقانیت حکومت
  • زهرا علیزاده بیرجندی*، سمیه حمیدی، الهام ملک زاده صفحات 79-98

    یکی از نمود های تغییر ساختار نظام دیوانی عصر قاجار در عهد ناصری، تکوین قواعد مربوط به اعطای نشان های دولتی است. بروز این تغییر برآیند آشنایی با سازوکارهای انتظام امور اداری و سیاسی در غرب و ایده های رجال اصلاح طلب بود. در این راستا کتابچه ای با عنوان نشان های دولت علیه نگاشته شد، تا دستورالعملی جهت ساماندهی اعطای نشان در دولت ناصری باشد. مقاله ی حاضر با اتکا به فحوا و قواعد مطرح در کتابچه ی مذکور درصدد تحلیل نشانه شناسی نماد های مندرج در نشان های دولتی و تبیین کارکرد های این نشان ها است. دستاوردهای حاصل از این پژوهش نشان می دهد که نشان های سلطنتی مبتنی بر عناصر اسطوره ای، دینی و ملی ضمن سامان بخشی به امور دیوانی، شوکت و اقتدار سلطنت را در اذهان توده ها به نمایش می گذاردند.

    کلیدواژگان: قاجار، نشان های دولتی، نشانه شناسی، عهد ناصری، نشان های علیه
  • محبوبه فرخنده زاده * صفحات 99-118

    تاریخ طبری از متقدم ترین تواریخ عمومی است که به شیوه حدیثی- خبری تدوین شده است. بدین معنی که نویسنده در نقل گزارشهای تاریخی، سلسله اسناد و راویان اخبار را ذکر کرده است. عدم توجه طبری به روایات موثق و گزارش های تاریخی معتبر و مستند، عاملی بوده که برخی از روایات این اثر از اعتبار یکسانی برخوردار نباشد؛ چنانکه گاهی روایات متضاد و متناقض در کنار هم نقل شده است. پژوهش حاضر واکاوی تعیین وثاقت و عدم وثاقت روایات تاریخ الرسل، جرح و تعدیل راویان آن در فاصله ی زمانی 11 تا 40ق است. سوال اصلی نوشتار پیش رو میزان وثاقت روایات تاریخ طبری است.؟ یافته ها که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با بررسی شرح حال مشایخ طبری انجام شده است، نشان می دهد که طبری در فاصله زمانی(11-40ق)، بیشتر از 800 روایت از سری و زهری نقل کرده است. در تمامی سلسله اسناد روایات منقول از ایشان، سیف بن عمر تمیمی از راویان اخبار بوده است. شخصیت علمی سیف، وثاقت اخبار و روایاتش از دیدگاه محدثان و رجال شناسان متقدم و متاخر مورد نقد جدی است، بنابراین وثاقت، صحت، ارزش و اعتبار روایات طبری در سالهای(11-40ق) با توجه به شاخص ارزیابی روات، مورد نقد و تردید است.

    کلیدواژگان: تاریخ الرسل و الملوک، هناد بن سری، عبیدالله بن سعدزهری، سیف بن عمر تمیمی
  • پروین ترکمنی آذر* صفحات 119-133

    الگو برداری مورخان ایرانی در دوره اسلامی از حکمت عملی ایرانیان همراه با کثرت تذکرات اخلاقی در متون تاریخی دیده می شود. مهمترین بحث در زمینه اخلاق ، عدالت، به عنوان صفتی از صفات خداوند می باشد که در اداره جامعه، به حکمرانان توصیه شده است. تحقیق حاضر بر آن است تا دریابد، عدالت در متون تاریخی ایرانیان در قرون اولیه دوره اسلامی چگونه تعریف شده و ارتباط آن با حکومت و حکومتگران چگونه تبیین گردیده و کاربست عدالت در جامعه متضمن چه دستاوردهایی بوده است. فرض بر آن است که عدالت سیاسی، قرار دادن هر کس در جای مناسب خود و ایجاد تعادل و توازن میان اجزای سازنده جامعه و همچنین از بین بردن ظلم و ستم و عدالت اجتماعی بر خورداری افراد جامعه از خیرات و برکات می باشد. نتیجه تحقیق نشان داد، عدالت مطرح در متون فلسفی و سیرالملوکها و تاریخ نگاریها ازنوع عدالت معاوضی بود که پادشاهان به شرط برقراری عدل ازسویی در زمره برگزیدگان خلایق قرار می گیرند و از سوی دیگر، عدل آنان موجب برقراری امنیت و ایجاد رفاه در جامعه می شود که خود عامل بقای حکومتشان است.

    کلیدواژگان: تاریخ نگاری، عدالت، مورخان ایرانی، عدالت سیاسی، عدالت اجتماع
  • محمدعلی رنجبر، محمدحسن رحیمیان* صفحات 135-156

    جنگ چالدران(1514 م /920 ق)یکی از مهمترین جنگهای دوره صفوی است. نبرد دولت نوپای صفوی(1135-907 ق) با عثمانی و شکست شاه اسماعیل(930/907 ق) از سلطان سلیم اول(1530/1512م)تاثیری عمیق در ایران نهاد.اخبار این نبرد که رویارویی دو قدرت بزرگ آن روز جهان بود در کشورهای اروپایی نیز بازتاب داشت. به ویژه در ایتالیا که دولت شهرهای آن ایران را سدی محکم در برابر عثمانی قلمداد می کردند. تاکنون در آثار مختلف ایرانی و غیر ایرانی درباره این جنگ بسیار صحبت شده است و نویسندگان فراوانی از زوایای مختلف این نبرد را گزارش کرده اند.در این نوشته تلاش شده است نگرشی جدید به این جنگ بر پایه منابع ایتالیایی زبان معاصر صفویه گشوده شود. مساله اصلی این بحث مقایسه روایتهای فارسی و ایتالیایی جنگ چالدران و تحلیل و بررسی تفاوتها و شباهت های موجود در متون و روشن ساختن نقاط تاریک این نبرد می باشد. روایت ایتالیایی جنگ چالدران نشان میدهد علت اصلی ناکامی شاه اسماعیل علاوه بر استفاده سپاه عثمانی از توپخانه، خروج نابهنگام وی از صحنه نبرد به علت زخمی شدن بود و نبرد چالدران که در روز 23 آگوست 1514م اتفاق افتاد درروزهای بعد نیز تداوم یافته وحوادث بعدی سبب خروج زودهنگام سلطان سلیم از تبریز شد.

    کلیدواژگان: نبرد چالدران، توپخانه، روایت ایتالیایی، شاه اسماعیل، سلطان سلیم، ونیزیان
  • حسین محمدی* صفحات 157-174

    روابط فرهنگی جوامع به‌عنوان یکی از شاخه‌ها یا زیرمجموعه‌های تاریخ اجتماعی موردتوجه پژوهشگران حوزه تاریخ و علوم اجتماعی قرارگرفته است. روابط فرهنگی ایران با هند از این قاعده مستثنای نبوده و منابع تاریخی چندان توجهی به این مهم نداشته‌اند اما از لابه‌لای منابع تاریخی و دیگر آثار به‌جای مانده می‌توان اطلاعاتی در این رابطه به دست آورد و روابط فرهنگی آن دوره را ترسیم کرد. میراث مشترک ایران و هند به قبل از مهاجرت آریاها و زمانی که در کنار هم و با یک‌زبان و مذهب زندگی می‌کردندبرمی‌گردد. در عصر ساسانیان در کنار روابط سیاسی و اقتصادی این روابط فرهنگی است که محوریت دارد. روابط بین ساسانیان و حکومت گوپتاها در شمال و مرکز و سلسله چالوکیه در جنوب بیشتر بر مبنای فرهنگی بوده است و نهضت ترجمه عصر خسرو انوشیروان آن را به اوج شکوفایی می‌رساند. بررسی روابط فرهنگی و علمی و اثرات متقابل آن مسئله این تحقیق است. روشتحقیق به‌صورت - توصیفی – تحلیلی و کتابخانه‌ای بوده است.

    کلیدواژگان: ایران، هند، روابط فرهنگی، ساسانیان، گوپتاها، چالوکیه
  • ابراهیم برزگر، محمداسماعیل نوذری، نیما جبراییلی * صفحات 175-203

    محمد نخشب (1355-1302)، بنیان گذار نهضت خداپرستان سوسیالیست در زمره نخستین نمایندگان جریان نو اندیشی دینی در ایران محسوب می شود که با طرح مجموعه ای از دیدگاه ها و نقطه نظرات انتقادی در زمینه دین و تجدد در دهه30 شمسی، نقشی تاثیرگذار در گسترش اندیشه ها و مفاهیم نوین سیاسی و بازسازی اندیشه دینی در فضای روشنفکری و سپهرعمومی جامعه ایران ایفا نمود. این نوشتار بر آن است تا با سود جستن از الگوی ارکان سه گانه اسلام و سبدهای تعاملات شش گانه به عنوان چارچوب نظری و بهره گیری از روش تحلیلی-توصیفی، نسبت دین و مدرنیته در اندیشه سیاسی نخشب را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد. جستار حاضر نشان داده است که سهم عمده نخشب و نهضت خداپرستان سوسیالیست در دهه های 20 و30 شمسی عبارت بود از برساختن منظومه ای تلفیقی از اسلام و سوسیالیسم که از یک سو بر اتخاذ بینش و رویکردی انتقادی نسبت به مکتب های سیاسی غربی و تلاش برای عرضه روایتی منقح و پیراسته از سوسیالیسم و مدرنیته مبتنی بود و از سوی دیگر بر نوسازی فرهنگی و احیای هویت دینی از طریق معرفی و بازسازی اسلام به منزله یک جهان بینی و ایدیولوژی کارآمد در خدمت مبارزه سیاسی و اجتماعی استوار بود.

    کلیدواژگان: اندیشه سیاسی، سوسیالیسم اسلامی، خداپرستان سوسیالیست، محمد نخشب، مدرنیته