فصلنامه گنجینه اسناد
پیاپی 65 (بهار 1386)

تبانینامه، نوعی نامه خصوصی است که بین دو نفر برای پنهان داشتن روابطی خاص یا هماهنگ کردن در دادن پاسخ یکسان به کار گرفته می شود. به نظر می رسد اصطلاح «تبانینامه» از ساخته های نویسنده باشد. چه، در متون کهن تاریخی و آموزشی کتابت، هرچند اشاره ای به برخی نامه های تبانی شده، اما واژه تبانینامه نیامده است. حتی آموزش نوشتن آن نیز در متون آموزشی نیامده، چونکه شبهه غیر اخلاقی بودن داشته است. گسترش فرهنگ سند شناسی، موکول به بازکاوی انواع گوناگون اسناد موجود در جامعه است که تبانینامه، شاید مهجورترین آنها باشد؛ زیرا می بایست پس از خواندن از بین می رفت.

بانی ورود نخستین دوربین فیلمبرداری و نمایش فیلم در ایران، مظفرالدین شاه و اولین فیلمبردار ایرانی هم ابراهیم خان عکاس باشی است. این رویداد، درست پنج سال بعد از اختراع دستگاه سینماتوگراف به دست برادران لومیر در پاریس بود. نمایش فیلم دختر لر، نخستین فیلم ناطق فارسی، با کوشش عبدالحسین سپنتا در هندوستان فراهم شد و در سال 1313ش. اولین بار در سینما مایاک و سینما سپه تهران به نمایش عمومی گذاشته شد که با فروش فوق العاده روبرو گردید.

تاریخچه سرشماری در دوره قاجار و نمونه سندی که معرفی شده، اشاره دارد به فرمان ناصر الدین شاه، خطاب به ناصرالدوله، سلطان عبدالحمید میرزا حکمران کرمان، در انجام احصائیه اهالی کرمان و توابع آن در سال 1300ق./ 1883م./ 1261ش. که براساس دسته بندی های مختلف، از حیث میزان سن و مذهب و قومیت می باشد و تاحدی اشاره به وضعیت خارجیان مقیم ایران نیز دارد.

یکی از رسانه هائی که در دهه اخیر به گونه ای بسیار گسترده در کشورهای پیشرفته مورد بررسی و استفاده قرار گرفته و حتی در بعضی کشورها با موفقیت به اجرا درآمده، رسانه اسناد الکترونیکی می باشد. هدف اصلی از به کارگیری اسناد الکترونیکی، بسترسازی مناسب جهت دسترسی هر چه سریع تر،دقیق تر وبهتر اشخاص وسازمانها به اطلاعات وبرقراری ارتباطات وانجام خدمات دولتی، اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصتهای بیش تر برای افراد، جهت مشارکت دربرنامه ها و پیشبرداهداف و فرایندها می باشد. از این رو، تلاش برای شناسائی و به کارگیری اسناد الکترونیکی، از اهمیت بالائی برخوردار می باشد. این مقاله،ابتدابه مفهوم، اهمیت، ویژگی ها،چرخه زندگی و آفات محیطی اسناد الکترونیکی پرداخته ودرپایان، راهکارهای لازم رابرای ذخیره سازی و نگهداری اسناد الکترونیکی ارائه می دهد.

مرحوم علامه محقق، علی دوانی، در 1308ش./ 1929م. در روستای دوان از توابع کازرون متولد شد. دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاه خود و سپس آبادان گذراند و در 1322ش./ 1943م.، برای تحصیل علوم دینی به نجف اشرف رفت و به مدت پنج سال و نیم از درس استادان و فضلای آن دیار استفاده کرد. در بهار 1327ش./ 1948م. به ایران آمد و پس از سیر و سیاحت و ازدواج (1328ش./ 1949م.)، در قم سکونت گزید و به ادامه تحصیل پرداخت و از محضر استادان بزرگی چون آیت الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبائی - رحمت الله علیهم - بهره مند شد.
از اوایل دهه 1330ش./ 1940م. به نگارش مقاله در مطبوعات دینی پرداخت و سپس در دو رشته شرح حال نگاری علما و دانشمندان اسلامی و نیز منبر و سخنرانی فعالیت کرد و نخستین کتاب خود را با عنوان شرح زندگانی جلال الدین دوانی، در 1334ش./ 1955م. منتشر ساخت و تا زمان مصاحبه، 78 کتاب در حوزه تالیف، تصنیف، ترجمه و تصحیح به یادگار گذاشت. معروف ترین آثار علامه دوانی، مهدی موعود، مفاخر اسلام (10 جلد) و نهضت روحانیون ایران (11 جلد) است. علاوه بر اینها، ایشان در چندین دانشگاه به تدریس تاریخ اسلام، سیره معصومین (ع)، جنگهای صدر اسلام، و رجال و تراجم پرداخته و در حدود بیست کنگره داخلی و خارجی شرکت کرده و مصاحبه و سخنرانی های دینی و تاریخی فراوانی با صدا و سیما از سال 1360ش./ 1981م. تا هنگام درگذشت داشته است.

در این مقاله، ضمن مروری بر تاریخچه آرشیو در ایران، از شکل اولیه و ابتدائی آن تا سازماندهی بایگانی ها به سبک جدید و نیز تا زمان تاسیس سازمان اسناد ملی ایران، موارد بیان نشده ای درباره کوششهای انجام شده برای تاسیس آرشیو در ایران مطرح شده است. همچنین به دو گرایش عمده – که موجب پیدایش این سازمان شد – اشاره شده است. در واقع از پایان دوره قاجار به بعد بتدریج افزایش روزافزون حجم پرونده های راکد و اشغال فضای چشمگیری از وزارتخانه ها و موسسات دولتی و بالا بودن هزینه های نگهداشت پرونده های راکد برای دولت، برخی دستگاه ها را بر آن داشت که برای امحای اوراق زائد خود تدبیری بیندیشند. این تکاپوها، فکر ایجاد مرکزی برای نگهداری اسناد راکد را به وجود آورد. از طرف دیگر، نخستین کوششها برای حفظ و نگهداری اسناد ارزشمند دولتی در این دوره شکل گرفت و در دهه های بعد به صورت سه گرایش برای تاسیس بایگانی راکد، آرشیو ملی و ترکیبی از آن دو درآمد که سرانجام به تاسیس سازمان اسناد ملی انجامید.

سازمان اسناد ملی ایران، بر اساس قانون مصوب 17/2/1349 تاسیس گردید. هدف از تاسیس آن، جمع آوری و حفظ اسناد ملی در سازمانی واحد و فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به اسناد و همچنین صرفه جوئی در هزینه های اداری و استخدامی، از طریق تمرکز پرونده های راکد وزارتخانه ها و موسسات دولتی و وابسته به دولت و امحای اوراق زائد می باشد. دکتر سیروس پرهام، عباس نورصالحی، دکتر محمدرضا عباسی، و دکتر سید حسن شهرستانی، از روسای سازمان اسناد ملی ایران بودند که گروه تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، به مناسبت افتتاح ساختمان گنجینه، با آنها به گفتگو نشست.

در این نوشتار، سعی شده است به اهمیت اسناد قوه قضاییه و نقش و جایگاه آنها پرداخته شود؛ زیرا یکی از بزرگ ترین مراکز تولید و نگهداری اسناد در کشور چه در گذشته چه در حال، تشکیلات قضایی بوده است. اسناد قوه قضاییه، در بایگانی های راکد مجتمعهای قضایی نگهداری می شود که اداره اسناد و بایگانی راکد قوه قضاییه، بر آنها نظارت دارد.