فصلنامه محیط شناسی
سال سی و سوم شماره 4 (پیاپی 44، زمستان 1386)

یکی از مهم ترین مسائل در سنجش آلاینده ها در سطح شهری مثل تهران، جانمایی ایستگاه های سنجش آلودگی می باشد. هر نوع تحلیل علمی در زمینه آلودگی هوا و تصمیم گیری در مورد کاهش و کنترل آن به داده های آلودگی نیاز دارد. به همین منظور ایستگاه های سنجش آلاینده ها می بایست در مکان هایی قرار گیرند که نمایش درستی از وضعیت آلودگی را نشان دهند، بنابراین موقعیت مکانی ایستگاه ها از حساسیت بالایی برخوردار است. در این مقاله این مهم مدنظر می باشد و با استفاده از جمعیت تهران و تعداد ایستگاه های کشورهای پیشگام در امر پالایش آلودگی هوا نسبت به جمعیت آنها، تعداد ایستگاه های لازم برای شهر تهران 56 عدد پیشنهاد شده است. با توجه به اینکه هم اکنون در سطح شهر تهران 7 ایستگاه سازمان حفاظت محیط زیست، 4 ایستگاه شرکت کنترل کیفیت هوا و 1 ایستگاه وزارت بهداشت (وزارت بهداشت چندین ایستگاه دارد که فقط یکی از آنها اکثر آلاینده های معیار را اندازه گیری می کند) در اختیار دارند، می بایست 44 ایستگاه جدید دیگر جانمایی شوند. با عنایت به تعریف مقیاس های همسایگی (مناطق حومه ای) و چگال (مناطق پرترافیک و شلوغ)، به ترتیب 8 ایستگاه در مقیاس همسایگی و 36 ایستگاه در مقیاس چگال درنظر گرفته شده اند. برای جانمایی ایستگاه ها در مقیاس چگال از تحلیل همبستگی داده های ایستگاه های موجود استفاده شده است. همبستگی داده های موجود نشان می دهد که می بایست در غرب و جنوب ایستگاه مرکزی کنونی ویلا (ایستگاه خیابان نجات الهی سازمان حفاظت محیط زیست)، تمرکز بیشتری از ایستگاه ها وجود داشته باشد. با استفاده از این مهم حانمایی ها در مقیاس چگال انجام شده است.

برهم کنش هوا- دریا موجب بروز بسیاری از پدیده های منحصر به فرد در جو و اقیانوس می شود که یکی از اینها جریان گرانی یا چگال در محیط های دریایی نیمه بسته خاص مانند خلیج فارس می باشد. این جریان به عنوان مؤلفه ای از گردش آبهای دریا، نقش مؤثری بر روی برخی از فعالیت های دریایی از قبیل نظامی، مخابراتی، صیادی، تحقیقاتی و تبادل آبها و انتقال آلودگی های دریا دارا می باشد. هدف این مطالعه، بررسی فیزیکی عناصر هواشناختی مؤثر بر جریان گرانی خروجی از خلیج فارس از قبیل تبخیر، دما، باد و بارش و غیرهواشناختی مؤثر از جمله جزرو مد و رواناب رودها و همچنین برآورد میزان کمی تاثیر آن ها می باشد. این مطالعه نشان می دهد که با فرض عدم انتقال جرم در خلیج فارس، تبخیر سالانه از خلیج فارس موجب افزایش شوری آب به میزان 20/2 (psu) و تقویت جریان گرانی و بارش سالانه در خلیج فارس موجب کاهش شوری آب خلیج به میزان (psu) 07/0 و تضعیف جریان گرانی و رواناب سالانه رودها به خلیج فارس موجب کاهش شوری آب خلیج به میزان (psu) 5/0 و تضعیف جریان گرانی می شود. به علاوه دما با دو نقش فصلی و متضاد، باد با دو نقش متضاد، مواد آلاینده با دو نقش متضاد بسته به وزن ویژه آن ها و جزرومد با نقش تضعیف کنندگی بر جریان گرانی خروجی از خلیج فارس مؤثر می باشند. به علاوه یک رابطه ریاضی بین تغییر کمیت های دما و شوری آب دریا جهت تعیین احتمال ظهور جریان گرانی در محیط های دریایی بدست آمد.

به منظور بررسی تاثیر کاربرد فاضلاب شهری در میزان تجمع عناصر سنگین در خاک و گیاهان تحت کشت، فاضلاب شهری قسمتی از غرب ساری و قسمت مرکزی قائم شهر که برای آبیاری اراضی زیرکشت زراعی برنج مصرف می شد در سال 1384 مورد بررسی قرار گرفت. در زمان برداشت برنج، ریشه، اندام هوایی، دانه و خاک اراضی نمونه برداری شد(شاهد و تحت تاثیر فاضلاب).پس از برداشت برنج از ریشه و اندام هوایی شبدر، اسفناج و علوفه نیز نمونه برداری صورت پذیرفت.سپس میزان کادمیوم، نیکل، سرب و کروم در خاک، ریشه، اندام هوایی و دانه برنج و ریشه و اندام هوایی اسفناج، شبدرو علوفه اندازه گیری شد.نتایج نشان داد که با استفاده از فاضلاب شهری برای کمک در آبیاری اراضی، میزان کادمیوم، نیکل، سرب و کروم در خاک افزایش یافت.با افزایش مقدارآهک و مواد آلی خاک، میزان سرب کل تجمع یافته در خاک افزایش معنی داری نشان داد و سایر عناصر با مقدار آهک و مواد آلی همبستگی معنی داری نشان نداده اند.میران کادمیوم، نیکل، کروم و سرب تجمع یافته در ریشه بیشتر از اندام هوایی و دانه برنج بود و در اراضی تحت تاثیر فاضلاب شهری، میزان عناصر مورد بررسی افزایش یافت، اما به حد سمی بودن نرسید.میزان سرب در اندام هوایی اسفناج و دانه برنج نسبت به شاهد بیش از 2 برابر بود که نیاز به بررسی بیشتر دارد.ضریب انتقال سرب، کادمیوم، نیکل و کروم به دانه برنج به ترتیب افزایش یافت، اما دراندام هوایی اسفناج، میزان انتقال به ترتیب در کروم، نیکل، سرب و کادمیوم افزایش نشان داده است.

چمن مهم ترین گیاه پوششی جهان محسوب می شود و بسیاری از پارک های مناطق شهری کشور با این گیاه پوشش یافته است. این در حالی است که بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک ایران با بحران کمبود منابع آب مواجه است و نیاز آب آبیاری این گیاه زیاد است. در این شرایط استفاده از منابع آب با کیفیت کم مورد توجه است. از سویی مناطق شهری کشور دارای حجم بالایی از فاضلاب شهری هستند که دفع نامناسب آن می تواند مشکلات محیط زیستی در اطراف مناطق مذکور بوجود آورد.در بسیاری از تحقیقات بهترین راه دفع آن استفاده در آبیاری است. در این شرایط به منظور رعایت مسائل بهداشتی لازم است حداقل تماس مستقیم انسان با پساب رخ دهد. به این منظور، 5 تیمار آبیاری چمن اسپورت شامل آبیاری جوی و پشته با آب معمولی (شاهد)، آبیاری قطره ای سطحی با پساب، آبیاری قطره ای زیرسطحی 15 سانتی متر با پساب، آبیاری قطره ای زیرسطحی 30 سانتی متر با پساب، آبیاری جوی و پشته با پساب طراحی شد. بر اساس نتایج به دست آمده مقادیر 5 شاخص بیولوژیک پساب بالاتر از سطح مجاز بوده است. در این حالت کاربرد فیلتراسیون آبیاری قطره ای باعث حذف 54% BOD5، 9/98% تعداد کل باکتری ها، 99% تعداد کل کلیفرم، 99% کلیفرم مدفوعی و 57% از نماتدها شده است. همچنین نشان داده شده که با وجود آنکه مقدار کل کلیفرم و کلیفرم مدفوعی پساب بالاتر از حد آستانه مجاز است، کاربرد تیمارهای قطره ای زیرسطحی باعث شده است مقادیر این دو پارامتر در خاک سطحی و اندام هوایی چمن به شدت کاهش یابد. در مقابل در روش های آبیاری جوی و پشته و قطره ای سطحی مقادیر این دو پارامتر به صورت معنی داری در خاک و اندام هوایی افزایش یافته است. در مجموع این تحقیق نشان می دهد در صورت استفاده از روش آبیاری قطره ای زیرسطحی که پساب در زیر خاک تزریق می شود، استفاده از پساب در آبیاری چمن به لحاظ آلودگی محیطی امکان پذیر است.

آلودگی هوا از پیامدهای فعالیت بشر، به ویژه در قرن بیستم است که آثار مستقیم و غیر مستقیمی بر انسان و محیط پیرامون آن دارد. محققان محیط زیست و اکولوژیست های انسانی مطالعات زیادی در زمینه تحلیل کمی و پیش بینی آلودگی هوا انجام دادهاند. سری های زمانی یکی از روش های مطالعه تغییرات زمانی پدیده های طبیعی است.اهمیت مطالعه زمانی آلودگی هوا در تاثیر فصلی آن برسلامتی انسان است. در این مطالعه، مجموعهزمانی غلظت روزانه SO2، O3، TSP، NO2،NO، CO، CH4،NOx و NMVOC ناشی از صنعت پتروشیمی اصفهان مورد بررسی قرار گرفت. توابع خود همبستگی سری های مورد مطالعه نشان دادند SO2 و O3 با زمان رابطه نداشته و از پدیده های کاملا تصادفی اند. نتایج رگرسیون زمانی نیز نشان دهنده تغییرات غیر خطی آلاینده ها در طول زمان است که می تواند ناشی از آثار فصلی باشد. تابع چگالی طیفی و نمودار تجمعی مقادیر نرمال نیز غیر خطی بودن و نوسان های فصلی سری های مورد بررسی را نشان داد.

داده های جمع آوری شده از لایه ازن در سالهای 1979 تا 1993 توسط سنجنده TOMS برروی ماهواره7 NIMBUS- به دفعات جو زمین را پوشش داده و داده های ازن کلی جمع آوری شده از طریق پردازش تصاویر ماهواره ای و اندازه گیری های میدانی، امکان بررسی روند تغییرات ازن در جو تمامی نقاط دنیا ازجمله ایران را میسر ساخته است. داده های این پژوهش در محدوده طول های جغرافیایی 5/47 و 5/56 درجه شرقی و عرض های جغرافیایی 5/26 و 5/38 درجه شمالی قرار دارد. این محدوده از ماکو درشمال غرب تا شرق بندرعباس در جنوب شرق را شامل می شود. میانگین سالانه ازن دارای افت و خیزهایی می باشد که توجیه آن را در گردش جو و فعالیت های صنعتی می توان یافت.این افت و خیزها به سمت یکنواختی میل می کند. در این پژوهش نشان داده می شود که این یکنواختی در فصول تابستان و پاییز به سرعت در حال وقوع بوده و برای عرض های میانه (همچون اصفهان) به مقادیر بسیار پایین در حال همگرایی است. البته این مسئله کم و بیش در تمامی منظقه های صنعتی ایران قابل مشاهده است.میزان ازن در فصول تابستان و پاییزکاهش می یابد. در ناحیه هایی همچون رشته کوه های البرز، استان اردبیل و دامنه جنوبی رشته کوه های البرز، آنومالی هایی در توزیع ازن در مقایسه با سایر نقاط دیده می شود ولی تا کنون به زیر حد مجاز نرسیده است. تغییرات میزان ازن در جو اصفهان بصورت مطالعه موردی با استفاده از پردازش تصاویر MODIS در باند 30 استخراج گردید که یافته فوق را تایید نمود.

پناهگاه حیات وحش میانکاله شامل بخش آبی به نام خلیج گرگان (تالاب میانکاله) و محیط خشکی به نام شبه جزیره میانکاله با وسعت 68880 هکتار در استان های مازندران وگلستان، شمال شهرستان بهشهر واقع شده است. منطقه مطالعاتی این تحقیق تالاب میانکاله واقع شده است. امروزه موانع بسیاری در سر راه حفاظت از منابع پایه و مدیریت و برنامه ریزی در تالاب مورد بحث وجود دارد که یکی از آنها عدم توجه مسئولین و نبود برخی از متخصصان مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست در مراحل اجرایی است. در فرضیه این تحقیق عنوان شده است که آلاینده های بدون کانون بار آلودگی بیشتری نسبت به آلاینده های با کانون دارند، اما توجه به این نکته ضروریست که منابع با کانون به طور قطعی، حتمی و مستقیم مواد آلاینده خود را وارد منابع آب می کنند. بر اساس یافته های علمی که در خارج از کشور صورت گرفته است بهترین راه برای جلوگیری از آلاینده های بدون کانون ایجاد مناطق سپر(نوارهای گیاهی رودکناری) در حاشیه رودخانه ها ویا دیگر منابع آب که در برابر خطرات وآلودگی ها آسیب پذیرترند،می باشد. به منظور محدوده یابی سپر حفاظتی، ابتدا سیستم اطلاعات جغرافیائی برای آلاینده های منطقه تشکیل و سپس نقشه کاربری اراضی منطقه از تصاویر ماهواره ای ETM+ ماهواره Landsat استخراج گردید. در مرحله بعدی با توجه به فاکتورهای بررسی شده، محدوده بافر برای مناطق مختلف تعیین و نهایتا با روی هم اندازی لایه های اطلاعاتی و انجام تجزیه و تحلیل اطلاعات مناطق بحرانی شناسائی گردیدند. در پایان این تحقیق زمینهای بایر و کاربری کشاورزی به عنوان مهمترین و بیشترین کاربری مؤثر در انتقال آلودگی در محدوده مطالعاتی تعیین گردیده است و راهکارهایی عملی برای کنترل این مناطق و در نتیجه کنترل اثر آلودگی های بدون کانون ارائه شده است.

در پروژه های راهسازی به منظور کاهش آسیب رسانی به منابع محیط زیستی و نیل به اهداف توسعه پایدار، ناگزیر باید مشخصه های محیط زیستی در فرایند مسیریابی دخالت داده شوند.برای رسیدن به این هدف از مسیریابی به شیوه خودکار، با سامانه های اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده ومسیر راه آهن رشت به انزلی به عنوان نمونه موردی انتخاب شد.در همین رابطه ابتدا مشخصه های تاثیرگذار بر مسیریابی راه آهن شناسایی شدند.این مشخصه ها شامل شیب، خصوصیات زمین شناسی، خصوصیات خاک، پوشش اراضی، رودخانه ها، راه ها و میراث فرهنگی هستند.داده های مشخصه های یاد شده جمع آوری، یا تهیه شدند.نقشه های شیب، رودخانه ها و راه ها از نقشه های توپوگرافی رقومی مقیاس 1:25000 استخراج شدند و نقشه پوشش اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره لندست 7 مربوط به سال 2000 میلادی تهیه شد. به این منظور ابتدا تصاویر مورد تصحیح هندسی قرار گرفته وزمین مرجع شدند.بر اساس تصاویر رنگی ترکیبی، طبقه بندی به روش تلفیقی صورت گرفت و نقشه پوشش اراضی تهیه شد.همچنین نقشه های معتبر و موجود زمین شناسی، خاک و میراث فرهنگی با استفاده از میز رقومی گر، رقومی و مورد استفاده قرار گرفتند.در مرحله بعد با استفاده از روش مقایسه دو به دو بر مبنای نظرات متخصصان محیط زیست وراهسازی، لایه های موجود وزن دهی شده و سپس رویهم گذاری شدند.در نهایت بر اساس الگوریتم مسیریابی در نرم افزارIdrisi مسیرهایی به صورت خودکار طراحی شدند. با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP)مسیر بهینه از بین این مسیرها و مسیرهای تهیه شده به روش دستی(توسط دیگر گروه های کاری تهیه شده اند) انتخاب شد.نتایج نشان می دهد که مسیرهای طراحی شده به شیوه خودکار از لحاظ محیط زیستی بمراتب از مسیرهای طراحی شده با روش دستی بهتر می باشند.در نتیجه پیشنهاد می شود در پروژه های جدید راهسازی از فناوری نو GIS و نظرات متخصصان محیط زیست به منظور کاستن از خسارات محیط زیستی وبالا بردن دقت و سرعت بهره گرفته شود.

امروزه مطالعات مکانیابی به منظور توسعه صنعتی بویژه در مورد نیروگاه های حرارتی بسیار متداول شده است. در این گونه مطالعات مشخصه های مختلف مورد توجه قرار میگیرند. در تحقیق حاضر در مرحله اول انواع نیروگاه های حرارتی و نحوه کارکرد آنها مورد بررسی قرار گرفت، سپس وضعیت نیروگاه های حرارتی موجود در کشور و اثرات محیط زیستی آنها تشریح شد و در مرحله بعد مشخصه های مؤثر در فعالیت نیروگاه، انتخاب محل و عملکرد آن مشخص و به سه دسته فنی، محیط زیستی و اقتصادی- اجتماعی به شرح زیر تقسیم بندی گردید:الف-مشخصه های محیط زیستی(شیب، آب، گسل، هواشناسی، خاک، زمین شناسی و پوشش گیاهی)ب- مشخصه های اقتصادی- اجتماعی (سوخت، راه و مراکز جمعیتی)ج- مشخصه های فنی(خطوط برق، بار مصرف و ارتفاع از سطح دریا).در نهایت مدل محیط زیستی برای نیروگاه های حرارتی ارایه شد که در آن مناطق از نظر قابلیت احداث نیروگاه، به سه طبقه مناسب، کمی مناسب و نامناسب تقسیم بندی گردیدند.

این مقاله اختصاص به بررسی رابطهء برخی از انواع آلودگی های محیطی با پدیده آلودگی های رفتاری در فضاهای شهری دارد. بررسی های مقدماتی ومطالعات نظری به ساختن فرضیه ای با مضمون «همزمانی و هم مکانی انواع آلودگی های محیطی با وقوع انواع انحرافات و ناهنجاری های رفتاری» انجامید.سپس درچارچوب فرایند ساختن مدل تحلیلی، مفاهیم انواع آلودگی های محیطی تبیین شده و براین اساس شاخص های محیطی هریک استنتاج و سپس به فهرست چک لیست نحوهانجام مشاهده های میدانی و برداشت اطلاعات مبدل شدند دربخش مطالعه موردی با استفاده توامان روش های مشاهده مستقیم و غیر مستقیم(پرسشنامه)،دوازده فضای شهری نمونه(معرفی شده ازسوی نیروی انتظامی به عنوان جرم خیزترین نقاط شهر تهران)مورد بررسی قرارگرفت واطلاعات مورد نیاز این نقاط گردآوری و سپس در مقایسه باشرایط سایر فضاهای شهری تحلیل شد.نتایج به دست آمده حاکی از وجود رابطهای احتمالیوامکانیبیشتر بین دو پدیده آلودگی های محیطی(به عنوان متغیر مستقل این مطالعه)و آلودگی های رفتاری(به عنوان متغیر وابسته)واثبات فرضیه مطالعه است.براین اساس می توان چنین نتیجه گرفت که؛ازطریق مدیریت و برنامه ریزی محیطی، حتی می توان از پیدایش آلودگی هایرفتاری نیز پیشگیری کرد.

امروزه مفهوم شهرها بدون فضای سبز در اشکال گوناگون آن، غیرقابل تصور است. گسترش شهرها باعث تشدید عوارض توسعه شهری بی رویه و ناپایدار شده است، که تشدید آلودگی های محیطی از مهم ترین این عوارض به شمار می آیدکه خود زمینه ساز از بین رفتن فضاهای سبز درون شهری و تغییر کاربری این گونه اراضی است.این گسترش فناوری آنچنان در روان واحساس بشر قرن بیست ویکمی آثار نامطلوب گذاشته که همبستگی ذاتی و دیرینه انسان ها با طبیعت به جدایی کشیده شده وآثار آن در انسان خموده، عصبی و به ظاهر متحرک نمایان شده است ویگانه و جه پیونددهنده بین انسان و طبیعت، پناه بردن انسان به دامان فضاهای سبز عمومی و پارک های شهری است. اهمیت فضاهای سبز شهری تا بدان حد است که امروزه وجود این کاربری به عنوان یکی ازشاخص های توسعه یافتگی جوامع به حساب می آید.هدف این تحقیق ارزیابی کیفی نقش پارک ها و فضاهای سبز شهری و بهینه سازی قابلیت های استفاده شهروندان از آن در شهرکرد است که به صورت موردی پارک لاله و ملت در این شهر مورد بررسی قرار می گیرد.روش انجام تحقیق به صورت اسنادی -تحلیلی و پیمایشی است و بخش اعظم اطلاعات به صورت توزیع پرسشنامه بین مراجعان به پارک اخذ شده و تحلیل نهایی برروی آن صورت گرفته است.یافته های تحقیق نشان می دهند که پارک ها و فضاهای سبز شهری از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل دهی به پایداری اجتماعی و همبستگی های شهری اند ولی عواملی مانند مشکلات زندگی شهری، ایمنی پارک و فضاهای سبز، امنیت و متناسب نبودن امکانات مورد نیاز برای گروه های مختلف سنی و جنسی دراین مکان ها از جمله عوامل کاهش تمایل شهروندان برای استفاده از این عرصه ها می باشند.

مجموعه منطقه حفاظت شده و پارک ملی کویر در منطقه وسیعی از بخش مرکزی ایران در جنوب رشته کوه البرز و جنوب شرق تهران واقع شده است. اگرچه جنبه های مختلف زمین شناسی، هیدرولوژی و زیست شناسی این پارک مورد مطالعه قرار گرفته است ولی در ارتباط با اکولوژی پوشش گیاهی و عوامل خاکی تحلیل جامعی ارائه نشده است. در این تحقیق، ارتباط بین پراکنش گیاهان میکوریزی جوامع غالب و قارچهای همزیست اندومیکوریز(vesicular-arbuscular) با ارتفاع و برخی از ویژگی های خاک مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه های گیاهان و خاک از 12 ایستگاه از مناطق پایین دست بخش دشتی (ارتفاع 893 مترازسطح دریا) تا مناطق کوهپایه ای و کوهستانی (ارتفاع 1610 مترازسطح دریا) جمع آوری شد. در مجموع 18 گونه گیاهی غالب شناسایی شد که 14 گونه واجد همزیستی قارچهای اندومیکوریزی AM از جنس lomusشامل گونه های قارچی G. aggregatum، G.claroideum، G. fasiculatum، G. interadices وG. microaggregatum بودند. فراوانی اسپور قارچهای اندومیکوریزی AMدر دو فصل بهار و پاییز تفاوت معنی دار در سطح 5درصد رانشان داد و بین ایستگاه های انتخاب شده تفاوت معنی دار در سطح 1 درصد وجود داشت. در ریزوسفر گونه های درمنه دشتی (Artemesia sieberi) و درمنه کوهی (Artemesia aucheri) بیشترین فراوانی اسپور و در ریزوسفر گونه های Halocnemum strobilaceum،، Seidlitzia rosmarinusو Peganum harmala کمترین تعداد اسپورهای اندومیکوریز وجود داشت. تجزیه رگرسیون روی ویژگی های مورد بررسی نشان داد که ارتفاع و درصد شن بیشترین سهم را در SS صفت فراوانی اسپور قارچهای میکوریزی داشتند. حضور قارچهای میکوریزی از نوع وسیکولار-اربسکولار در 78 درصد گیاهان منطقه پارک ملی کویر اهمیت همزیستی میکوریزی را در مناطق استپی و نیمه بیابانی نشان می دهد.