فهرست مطالب

پژوهش زبان و ادبیات فارسی - سال پانزدهم شماره 4 (پیاپی 47، زمستان 1396)

فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی
سال پانزدهم شماره 4 (پیاپی 47، زمستان 1396)

  • 192 صفحه، بهای روی جلد: 90,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1396/12/17
  • تعداد عناوین: 8
|
  • طیبه گلستانی، محمود مدبری، محمدرضا صرفی صفحه 1
    معما و مفهوم پیچیده خلقت در جای جای زندگی و تفکر و تخیل بشر قابل مشاهده است. هنر و ادبیات، بستری مناسب برای بازتاب و به نمود درآمدن چنین مسئله شگفتی است. حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعری است که در دوره اوج شکوفایی تمدن اسلامی و شکل گیری مکاتب کلامی اشعری و معتزله و شیعه چشم به جهان گشود و کاخ نظم خود را با خرد و اندیشیدن درباره خدا، انسان و هستی پی افکند. مقاله حاضر با وارسی اصول و چارچوب حکمی و فلسفی مهمی (همچون: آغاز خلقت، حدوث یا قدم جهان هستی، ماده اولیه آفرینش و مراتب آفرینش) که درباره آفرینش عالم در عصر فردوسی وجود داشته است، بخش «گفتار اندر آفرینش عالم» شاهنامه را تحلیل می کند تا روشن شود آیا تفکرات رایج عصر فردوسی در بیان او درباره آفرینش عالم بازتاب داشته است یا نه. مشاهده خواهد شد که تفکرات حکمی و فلسفی ایرانیان باستان و فیلسوفان اسلامی چنان با یکدیگر همنشین شده اند که نمی توان فردوسی را در قلمرو گفتمان یا اندیشه ای خاص محصور کرد؛ بلکه او نماینده تفکرات حکیمانه «اسلام ایرانی» در روزگار خویش است.
    کلیدواژگان: شاهنامه، فلسفه، کلام، حکمت، آفرینش
  • رحمان ذبیحی، پروین پیکانی صفحه 27
    در این پژوهش بر مبنای روش ساختارگرایانه کلود لوی استروس و با شیوه تحلیلی- توصیفی، کوشش شده است اسطوره واج ها، تقابل های دوگانه و ساختار اصلی اسطوره گیومرد با توجه به روایت های آن در متون کهن، تبیین و تحلیل شود. در این مقاله، خویشکاری ایزد مهر و اسطوره مشی و مشیانه، دو تقابل اصلی اسطوره گیومرد یعنی مرگ/ نوزایی و تقابل دو تفکر «آفرینش یک بنی (ماورایی)» در مقابل «منشا دوبنی (طبیعی یا گیاه پیکری)» انسان تبیین می گردد و نشان داده می شود که، تقابل گیومرد با اهریمن بازتابی از تقابل خیر و شر است که زیربنای تفکر ثنوی ایرانیان را تشکیل می دهد. همچنین نبرد پیوسته گیومرد به عنوان نماینده نوع بشر با اهریمن، بیانگر تداوم چرخه مرگ و زندگی است؛ بدین صورت که گیومرد در فرایند زندگی اهریمن را شکست می-دهد و با مرگ خویش به اهریمن مجال غلبه می دهد و اهریمن ناخواسته زمان کرانمند را به پایان می برد و شکست می خورد.
    کلیدواژگان: گیومرد، ایزد مهر، اسطوره واج، تقابل های دوگانه، لوی استروس
  • رضا زرین کمر، مرتضی محسنی صفحه 51
    مواجهه با «دیگری» از مسائل اساسی انسان در زندگی اجتماعی است. کیفیت این مواجهه، پیوندی مستقیم با کیفیت زندگی دارد. نوع کنش در مواجهه با «دیگری»، انتخاب میان خشونت یا مداراست. این پژوهش با بررسی رویکرد یکی از بزرگترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی به این موضوع، در پی مطالعه اوصاف مواجهه با «دیگری» در سنت ادبیات هجوی فارسی است. هجویات انوری از مهم-ترین منابع شناخت شخصیت و نگاه او است. در هجویات برخلاف قصیده یا غزل، شاعر آزادی بیان بیشتری دارد و می توان از خلال مطالعه این گونه ادبی، با هویت و جهان شاعر بیشتر آشنا شد. در این پژوهش با مطالعه و بررسی هجویات انوری، کوشش شده است تا نحوه مواجهه او با «دیگری» بررسی شود. در این بررسی با مطالعه مولفه های این مواجهه، نسبت شاعر با مدارا یا خشونت آشکار می شود. این پژوهش نشان می دهد که هجویات انوری، مواجهه خشن با «دیگری» است و این شیوه فاصله ای بعید با مدارا و پذیرش «دیگری» دارد. خشونت زبانی به عادی سازی خشونت در مناسبات اجتماعی در مواجهه با «دیگری» می انجامد و فضا را برای انواع خشن تر حذف و طرد فراهم می کند.
    کلیدواژگان: انوری، هجو، قطعه، مواجهه با دیگری، خشونت
  • مهدی محبتی صفحه 71
    نثر خلاق را می توان دست یابی به حداکثر کارایی زبان نوشتار از طریق جابه جایی ارکان جمله، به ویژه فعل، و هماهنگی زبان با نحوه وقوع واقعیت ذهنی و خارجی دانست که امروزه در جهان طرفداران بسیار دارد و در برخی دانشگاه ها رشته و گرایشی به همین نام وجود دارد. در متون منثور فارسی نوشته هایی را می توان دید که با هوشیاری عمیق نویسنده و چیرگی بی مانندش بر زبان، و نیز رعایت قواعد این شیوه نگارش به نثر خلاق دست یافته اند. یکی از مهم ترین آنها، مجموعه نوشته هایی است که امروزه به نام مقالات شمس تبریزی مشهور و منتشر گشته است. دقت در نحوه کاربرد ارکان جمله ها و جابه جایی آنها در مواضع مختلف و توجه به بسامد وقوع این جابه جایی ها و همچنین شیوه استفاده شمس از شگردهای بیانی کلام، بسیاری از مواضع مقالات را نمونه اعلای نثر خلاق در زبان فارسی می سازد. هدف این مقاله ارائه تعریفی از نثر خلاق و نمایش قواعد و مصادیق آن در مقالات شمس و تقویت و کارایی بیشتر آن در زبان و ادب فارسی است. دقت در این شیوه خاص نثر نشان می دهد که شمس تبریزی از طریق فرایند تجسیم، تصویرسازی و دیداری ساختن کلام، هماهنگی واقعیت کلامی با واقعیت خارجی، استفاده فراوان از فعل، بازی های هنری با متمم ها و جابه جایی ارکان، قدرتی فوق العاده به نثر فارسی بخشیده است.
    کلیدواژگان: مقالات شمس، شمس تبریزی، نثر خلاق، ارکان جمله
  • فاطمه سرپرست، محسن سیفی، عباس اقبالی، رضا شجری صفحه 99
    ترجمه به عنوان حلقه اتصال میان دو زبان و فرهنگ، سبب تقویت پیوند بین دو زبان پارسی و عربی و تعامل فرهنگی آنان شده است. سروده های شاعران فارسی همواره مورد توجه مترجمان عرب زبان بوده است. محمد الفراتی (1880-1978م)، شاعر سوری، یکی از مترجمان معاصر عرب است که با زبان شعر به ترجمه غزلیات حافظ پرداخته است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی ترجمه های فراتی از دو غزل حافظ پرداخته و بر اساس نظریه دریافت نشان داده ایم که مترجم، با وجود آشنایی با زبان فارسی، گاه در فهم و دریافت اشعار کنایی و ای هام وار به خطا رفته است و در نتیجه، در دریافت و انتقال پیام زبان مبدا به مخاطبان موفق نبوده است. البته ترجمه وی با وجود کاستی هایی که ناشی از درنیافتن مقصود حافظ بوده، بسیار زیباست و تلاش کرده تا در موسیقی بیرونی (وزن و نظام قافیه بندی) نیز بازآفرینی خود را به زبان شعری حافظ نزدیک کند. همچنین معلوم شد که وی در دریافت مفهوم اشعار فاقد تعابیر عارفانه تاحدودی موفق تر از اشعار عرفانی بوده است.
    کلیدواژگان: نقد ترجمه، حافظ شیرازی، محمد الفراتی، نظریه دریافت
  • غلامرضا شمسی، پارسا یعقوبی جنبه سرایی صفحه 121
    شیخ اشراق اندیشه های حکمای شرق و غرب عالم را به هم ترکیب کرد و حاصل از این ترکیب را خمیره ازلی نام نهاد. او در یکی از رسالات رمزی خود با نام مونس العشاق یا فی حقیقه العشق، نام موجودات صادر از عقل اول را تغییر داده و با نام شخصیت ها و رخ دادهای داستان عاشقانه -عارفانه یوسف و زلیخا درآمیخته است. محققان با تاثر از نگاه اشراقی شیخ به تحلیل فلسفی- عرفانی این روایت پرداخته اند، بی آنکه به جنبه های سیاسی و اجتماعی مندرج در ژرف ساخت این اثر توجه نشان دهند. رخ دادهای اجتماعی و سیاسی و به طور کلی بافت موقعیت و متن، فرض وجود اندیشه های سیاسی و ایدئولوژیک شیخ را در آثار او و از جمله در این اثر تقویت می کند. تحلیل این قصه با روش تحلیل انتقادی گفتمان در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین نشان می دهد که سهروردی در این قصه، سه گفتمان اصلی رایج در عصر خود را که در متون عرفانی با اصطلاحات «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» تجلی یافته اند، توصیف و نقد کرده است و با انتخاب شخصیت ها، مکان ها، هم آیی ها، تضاد معانی و جنبه های استعاری و رمزی، گفتمان گروه دوم را بر دو گروه دیگر تفوق می بخشد. گفتمان گروه دوم رمزی از تعلق گفتمانی خود او است که غالب کردارها و گفتارهایش در قالب شخصیت مثالی عشق و شخصیت تاریخی زلیخا پدیدار شده است.
    کلیدواژگان: مونس العشاق، سهروردی، تمثیل عرفانی، تحلیل گفتمان انتقادی
  • مریم زمانی صفحه 143
    تحلیل بازنویسی متون ادبی در دوره های مختلف تاریخی با توجه به تغییرات زبانی، در حوزه واژگان، نحو و بلاغت می تواند دگرگونی مفاهیم و تصاویر مندرج در آن آثار و تاثیر تغییرات تاریخی بر متون را نشان دهد. تذکره ها و تراجم احوال نیز از این قاعده خارج نیستند و شاید بتوان گفت که در هر دوره از بازنویسی متون ادبی تصویری جدید از متون پیشین خلق می شود. درکتاب «مقامات ژنده پیل» حکایتی از احمد جام نقل است که از قضا در یکی از نسخه های خطی دانشگاه تهران که به صورت جنگ ثبت شده، روایتی به لحنی دیگر از آن آمده است. این پژوهش علاوه بر ذکر و تصحیح این چند برگ به دنبال آن است که چه اندازه تذکره نویسان و حکایت پردازان به اشاره های آهسته قلم در توصیف ویژگی ها و شیوه سلوک شیخ جام تغییر داده و با جمله ای و خطی، تصویری مبهم از او نشان داده اند. در این دو نسخه، علاوه بر اختلافات زبانی و بلاغی تغییراتی در مکان ها، چگونگی وقوع رخدادها و واکنش ها دیده می شود که پایبند نبودن تذکره نویس به متن اساس و اولیه ای را نشان می دهد. اما شباهت های بسیار در جمله نویسی و بیان موضوع میان دو نسخه، نشان دهنده وجود نسخه اصیل تری از داستان است که منبع هر دو روایت محسوب می شود. در شیوه بلاغی و چگونگی بیان، از نظر نحو و الگوهای زبانی میان دو روایت تفاوت هایی وجود دارد. از نظر محتوایی نکته قابل توجه این است که نویسنده هر دو مکتوب به بیان اطلاعات دقیق و مشترک تاریخی و جغرافیایی از موضوع می پردازند و در ارائه آمار اختلافی ندارند از طرفی تمام این حکایت خود سند روشنی است از جایگاه و قدرت صوفیه در دوره های تاریخی مورد نظر.
    کلیدواژگان: احمد جام، تذکره نویسی، طغرل تکین، سلطان سنجر، نسخه خطی
  • مرضیه یحیی پور، جان الله کریمی مطهر صفحه 163
    در این پژوهش ضمن معرفی شاعرانی مانند میخائیل آلکسئی یویچ کوزمین، ایگور واسیلی یویچ سوریانین، دمیتری باریسوویچ کدرین و ایلیا لوویچ سیل وینسکی که در اشعار خود از شاعران شیراز، سعدی و حافظ الهام گرفته اند، به بررسی اشعار آنها با مضامین همسان ادبیات فارسی و اندیشه های شاعران شیراز پرداخته شده است. هدف پژوهش، بررسی نوع نگاه شاعران روسی به آثار سعدی و حافظ و پاسخ به این پرسش است که شاعران روسی به چه بن مایه هایی از شعر آنها توجه نشان داده اند. برای نمونه بازتاب مضامین اخلاقی چگونه بوده است؟ آیا علاوه بر اخلاقیات به سبک های ادبی هم توجه داشته اند؟ با توجه به اینکه برخی از شاعران روسی به سبک غزل سرایی شاعران ایرانی علاقه و توجه نشان داده اند، آیا با اثرپذیری از شاعران فارسی به این سبک شعری روی آوردند و چه کسانی و تحت تاثیر چه شاعرانی از ایران به این سبک رجوع کردند؟ در مقاله به دوره ای که در آن بیشترین توجه به شاعران شیراز شده و همچنین به دلایل این گرایش پرداخته خواهد شد. شاعران پرآوازه سده-های نوزدهم و بیستم ادبیات روسی، توجهی خاص به اندیشه های شاعران شیراز داشته اند. در بررسی های انجام شده روشن شد که نوع تاثیرگذاری و گرایش گوناگون بوده است. همچنین در این مقاله به بررسی دلایل علایق و گرایش شاعران روسی یادشده به اشعار شاعران شیراز (حافظ و سعدی) پرداخته می-شود.
    کلیدواژگان: سعدی، حافظ، اثرپذیری، انجمن مریدان حافظ، سبک غزل
|
  • Mahmood Modaberi, Mohamadreza Sarfi Page 1
    The mystery of creation as a complicated concept is present in all aspects of life, thinking, and imagination of human beings. Art and literature provide appropriate grounds for the reflection and representation of this amazing issue. Abolghasem Ferdowsi, is a poet who was born in the era which was the climax of the flourishment of Islamic civilization and formation of Mu’tazila, Ash’ari , and Shia schools of Kalam, and his poems are based on his wisdom and thoughts about God, man and existence. In this article “remarks about the creation of the world” as a part of Shahnameh is analyzed through studying the important philosophical principles and framework (e.g. creation of the world, pre-eternity or creation in time, the primary essence and the stages of creation) about the creation of the world in Ferdowsi era. This paper tries to show whether common beliefs of Ferdowsi era have been reflected in his remarks about the creation of the world. The results show that in Shahnameh the intellectual and philosophical thoughts of ancient Iranians and Islamic philosophers are accompanied together in a way that it is impossible to delimit Fedowsi to a specific discourse or thought, and he can be considered a representative of the wisdom of “ Islamic Iran” in his era.
    Keywords: Kalam, philosophy, Shahnameh, Wisdom, creation
  • Rahman Zabihi, Parvin Paykani Page 27
    In this study, based on the structuralist theory of Claude Lévi-Strauss, and by using a descriptive-analytic method, the mytheme, binary oppositions and the main structure of the narratives about Gioumard myth in the ancient texts will be explained and analyzed. In this article, the function of Mithra, Mashi and Mashyaneh myth, the two main oppositions in Gioumard myth i.e. death/ rebirth, and supernatural/ natural creation will be explained and it will be shown that Gioumard’s confrontation with devil reflects the battle of good and evil which is the basis of Iranian thoughts about dualistic world- view. The everlasting battle between Gioumard as the representative of humans with Ahriman, demonstrates the continuity of life and death circle since Gioumard defeat Ahriman in his life and by his death he gives Ahriman the chance to win. Then, Ahriman unknowingly reaches the end of “the limited time” and loses the battle.
    Keywords: Gioumard, Mithra, mytheme, binary oppositions, Lévi-Strauss
  • Page 51
    tering “others” is one of the humans’ basic issues in their social life while its quality and the quality of human life are directly related to each other. It involves selecting between violence and tolerance. Through studying the approach of one of the greatest poets of Persian literature regarding this issue, this research tries to study how encountering “others” has been described in invectives as a genre in Persian literature. Anvari's invectives are among the most important resources for identifying his personality and viewpoint. Contrary to ode (Qasida) and Ghazal, the poet has more freedom of speech in invectives; thus, it is possible to learn more about the poet’s world and identity through studying this literary genre. studying the components of encountering “others” reveals the attitude of the poet and his discourse towards tolerance and violence. The results of this research indicate that Anvari encounters “others” in a violent way in his invectives, in a way that is far from tolerating or accepting “others”. Verbal violence will result in normalizing violence in social relations in encountering “others’ and pave the way for other types of violence like elimination and rejection.
    Keywords: Anvari, invective, Qata, encountering “Others”, violence
  • Mohsen Sifi, Abbas Eghbaly, Reza Shajari Page 99
    Translation as a connecting link between languages and cultures has always strengthened the link between Persian and Arabic languages, and the poems of Persian language poets have always been a source of interest for Arabic-language translators. Syrian poet Mohammed al-Forati (1880-1978) was one of the Arab poets and translators who translated Hafez's ghazals into Arabic poetry. In this essay, using a descriptive analytical method the translation of two ghazals of Hafez by al-Forati is analyzed. Based on Reception theory, it is discussed that although the translator had a good knowledge of Persian language, he sometimes made mistakes in understanding metonymy and Iham in the poems, and as a result, he was not successful in receiving the message from the source language and transferring it to the readers of the target language. Of course, his translation is very beautiful despite the shortcomings caused by the failure in perceiving the purpose of Hafez, and he has tried to reconstruct Hafez's poetic language regarding rhythm and rhyme. It has also become clear that he has been more successful in understanding the poems that were not open to mystical interpretation.
    Keywords: translation criticism, Hafez Shirazi, Mohammad al-Forati, Reception theory
  • Page 143
    Changes in linguistic potentials and the expansion of vocabulary storage, and the development of syntetic and rhetoric patterns in different periods of time may result in different readings and recreation of the texts. Tadhkirah (memorandum) and biographies are no exceptions. Infact, each revision of literary texts creates a new picture of the previous text. In order to find the facts in the texts with real and historical basis, especially in the history of literature, comparing writings in different periods of time and the differences between narratives according to linguistic features and intellectual features of that period is very important. It shows the difference in people’s thoughts in each period and the effect of external factors on the creation of the literary works. In " Maqamat-e Zhandeh Pil" there is a narration about Ahmad-e Jam which is narrated in one of the manuscripts of Tehran University too, but in a different way. In addition to correcting this manuscript, this research aims at finding those instances that show how narrators and those who write memorandums with some subtle changes in describing his characteristics and manners through a sentence or just a word demonstrate an obscure picture of Sheikh-e Jam. Comparing these two narratives show that in addition to some linguistic and rhetoric differences, there are some changes in the setting, and description of the events and actions which indicate that the narrators have not been that loyal to the original text. However, their similarity in sentencing and narration indicates the existence of an alder narration of the story which has probably been the source of both these manuscripts. Considering contents, both writers explicitly illustrate the same historical and geographical information about the subject with no discordance. Furthermore, this story is a clear document indicating the power and state of Suffiya in that era.
    Keywords: Ahmad-e jam, riting Tadhkirah, narration, Toqrol Takin, Sultan Sanjar, manuscript