پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات
سال هفدهم شماره 1 (پیاپی 37، پاییز و زمستان 1380)

درون مایهء اصلی این مقاله، توجه عام به بهره وری، به منزلهء عاملی اجتناب ناپذیر در ادامهء بقا و توسعهء فعالیت های موسسه ها، و رشد و توسعهء اقتصاد ملی است و از این پدیده به عنوان معیار بهبود وضع اقتصادی، در سطوح مختلف یاد می شود. آن گاه، با عنایت به بهره وری در اطلاع رسانی، به منزلهء پدیده ای خدماتی، عوامل اصلی دخیل در رشد بهره وری، تعریف سادهء این مساله، راه های نشان دادن بهره وری و نسبت های افزایش آن، ضوابط اندازه گیری بهره وری، رضایت مشتری و سطوح آن ها، نیازهای دو دسته مشتری – برونی و درونی – ویژگی های داده ها یا بازده، عوامل ایجاد مقیاس های بهره وری و شیوه های نگرش به بهره وری در جوامع مختلف، برشمرده شده است

برای جلوگیری از هزینه های فراوان خدمات فنی در کتابخانه ها استفاده از خدمات متمرکز تجویز می شود. کتابخانه های دانشگاه تهران هم برای پرهیز از دوباره کاری ها و صرف هزینه و نیروی متخصص اضافی، لازم است در روند مجموعه سازی به اشتراک منابع و مجموعه اشتراکی توجه بیشتری داشته باشد. و در سازماندهی هم نظام متمرکز فهرستنویسی و رده بندی را اعمال کند تا بتواند از نیروها و منابع موجود استفاده بهینه به عمل آورد. اما انجام این تحول و تغییر روش در خدمات فنی نیازمند آگاهی از شرایط موجود این خدمات است. لذا پژوهش حاضر در نیمه دوم سال 1375 انجام گرفت که یافته آن به جدولهایی تبدیل و هدف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج و پیشنهاداتی ارائه شده است.

بانک های اطلاعاتی فارسی، پیش از آن که فرهنگستان زبان معیارهای لازم را برای کاربرد اصطلاحات علمی و رسم الخط فارسی تعیین کند شکل گرفتند. مجریان بانک های اطلاعاتی و نمایه سازان، خواسته یا ناخواسته با مسائل واژه گزینی و جنبه هایی از زبانشناسی درگیر شدند. در کار واژه گزینی، اطلاع رسانان به لحاظ ماهیت حرفه خود واژه های رایج در جامعه تولیدکنندگان و استفاده کنندگان از اطلاعات را مد نظردارند و خود را مجاز به واژه سازی و اعمال سلیقه نمی دانند. واژه های تازه ساخت نیز تازمانی که در جامعه مقبولیت لازم را به دست نیاورده باشند و در مدارک به کرات دیده نشوند، در نظام های ذخیره و بازیابی اطلاعات یا ظاهر نمی شوند و یا میهمان چندروزه اند. بخش قابل توجهی از مشکلات نمایه سازان از رواج و کاربرد واژه ناشی می شود.متخصصان برای یک مفهوم واحد اصطلاحات متفاوت به کار می برند. حتی متخصصانی که در یک رشته و در یک جامعه کوچک کار می کنند خود را ملزم به هماهنگی در کاربرد واژه های تخصصی نمی بینند. به علاوه برای بسیاری از اصطلاح های وارداتی معادل های متفاوت در زبان فارسی وجود دارد که در مواردی همه، کم و بیش، به یک اندازه کاربرد دارند. این گونه مطالب به علاوه مسائل رسم الخط فارسی، آوانویسی اسامی عناصر وترکیبات شیمیائی، سرواژه ها و کوته نوشته ها سبب شده است تا ذخیره اطلاعات به زبان فارسی با کندی صورت گیرد و جستجو و بازیابی کارایی مطلوب را نداشته باشد.در این مقاله سعی خواهد شد نمونه هایی از تجربه های واژه گزینی در ذخیره اطلاعات ارائه شود تا با توجه به آنها، شاهد تسریع و تسهیل ذخیره و بازیابی اطلاعات به زبان فارسی باشیم.

این پژوهش با هدف تجزیه و تحلیل استنادی مآخذ پایان نامه های فارغ التحصیلان حوزه علوم زمین موجود در مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران انجام یافته است. بدین منظور با استفاده از شیوهءشناخته شده کتاب سنجی و با کمک روش توصیفی-تحلیلی، مآخذ 310 پایان نامه کارشناسی ارشد موجود در مرکز که در مجموع شامل 18083 استناد بودند مورد بررسی قرار گرفت. پس از جمع آوری داده ها، استنادها براساس نوع، پوشش زمانی، زبان و محل نشر و با استفاده از روش های آماری چون دسته بندی داده ها بر حسب توزیع فراوانی، تعیین میانگین، نمودار و محاسبه نیم عمر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS10 و EXCELاستفاده گردید.

طرح غدیر- عضویت فراگیر کتابخانه ها، از راه کارهای اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه هاست که امکان دسترسی مستقیم کاربران را به منابع کتابخانه ها، بدون نیاز به عضویت در آنها فراهم می آورد. این طرح در سال تحصیلی 79-1378 به عنوان اولین سال اجرا، امکان عضویت 3839 نفر و امانت 6528 جلد کتاب را پدید آورده است. این مقاله مشروح عملکرد طرح را در این سال تحصیلی در سه محور عضویت، خدمات و خسارت ها ارائه می کند.

فهرستگان ها و فهرست های مشترک نشریه های ادواری، شرط اساسی قابل اجرا بودن برنامه های امانت بین کتابخانه ای و اشتراک منابع هستند. "اسی ال سی"(1) -مرکزکتابخانه ای رایانه ای پیوسته - به منظور دسترس پذیری بیش تر به اطلاعات جهان، کاهش هزینه فهرستنویسی، گسترش و توسعهء مجموعه، کنترل مستند، خدمات تبدیل گذشته نگر(2)، کاهش هزینهء اطلاعات، دانش پژوهی، تحقیق و آموزش، فهرستگان جهان(3) (فهرستگان پیوسته اسی ال سی) را به وجود آورده است.

آموزش نسل کامپیوترنوشتن مقالات دانشجویی برای نسل پیشین فرایندی بالنسبه استاندارد بود. دانشجویان پژوهشگر به کتابخانه مراجعه کرده، با استفاده از برگه فهرستنویسی چند کتاب را-که همه آنها با نظر کتابداران حرفه ای و یا متخصصین انتخاب شده بود- برمی گزیدند. به چند نمایه نشریه ادواری نیز- که آنها هم توسط متخصصین بررسی و انتخاب شده بود- مراجعه نموده، چند مقاله مربوط به موضوع موردنظر را تکثیر می کردند و در نهایت گزارشی آماده در حدود دو هزار کلمه تحویل می دادند. امروزه، نوشتن مقالهء دانشجویی ساده تر و در عین حال سرشار از مسایل آزاردهنده ای است که حتی یک دههء قبل هم قابل پیش بینی نبود. حال دانشجویان پشت کامپیوتر خود نشسته، وارد دنیای جذاب ولی آشفته اینترنت می شوند، و عکسها و متونی را جستجو می کنند که منشاء معتبری ندارند و گاهی هم کاملا نادرست اند. با فشار یک دکمهء موس(1)، دانشجویان مذکور می توانند متون و تصاویر را ذخیره نموده، روی تصاویر کار کنند، آنها را در پروژه های چند رسانه ای گنجانیده (در حالی که چندان نگران مسایل حقوق موولف و نقل قول از منابع نیستند، پروژهء خود را از طریق شبکه برای استاد خود ارسال نمایند. انجام پژوهش و یا استفاده از مواد چاپی همیشه موجی از مشکلات را پدید آورده که دانشجویان دورهء کارشناسی را وادار به تسلیم می کند: استفاده از منابع قدیمی، مستند نساختن مقالات با ذکر منابع، عدم مراجعه به همه مطالب موجود و نظایر آن. اما امروزه این موانع تقریبا قدیمی شده، زیر با توجه به پراکندگی منابع خارج از محدودهء کتابخانه ها امکان خطا بسیار بیشتر شده است. رسانه های بیشتر، خطای بیشتر به جهت انفجار اطلاعات تولید و ذخیره شده، پراکندگی نامنظم اینترنت، انتقال از فرهنگی چاپ-محور به فرهنگ تصویر-محور توسعهء آرشیوهای صدا و سیما، و سهولت فراوان در امر تکثیر نوشتار و تصاویر توسط رسانه های الکترونیک. مشکلات دانشجویان نیز به گونه ای تصاعدی افزایش یافته است. اطلاعات بسیار زیاد است، بسیاری از آن از نظر کیفی مشکوک است، و از طرق متعدد نیز قابل دسترسی است. این دنیایی است که دانشجویان دانشگاه در آن زندگی می کنند و بقیهء عمر خود را نیز زندگی خواهند کرد. آیا دانشگاه ها این دانشجویان را برای بقاء در چنین تکثر رسانه ای آماده می سازند؟ تغییرات حادث در محیط اطلاع رسانی با تغییرات مهم دیگری در الگوهای شغلی دانشجویان و نیز تجارب و انتظارات دانشجویان از محیط دانشگاه همراه شده است. نوع دانشجویانی که در دانشگاه ثبت نام می کنند تفاوت عمده ای با دانشجویان نسل های پیشین دارد: دانشجویان بیشتری از طبقات اجتماعی مختلف به دانشگاه راه پیدا می کنند؛ سن آنها بالاتر است؛ به صورت نیمه وقت کار می کنند؛ گاهی اوقات به مرخصی تحصیلی رفته تا به مسایل شغلی و یا خانوادگی خود رسیدگی نمایند؛ در عین حال در دو یا چند رشته دانشگاهی به طور همزمان به تحصیل مشغولند؛ طول مدت تحصیل آنان شش سال است؛ بعد از اخذ مدرک کارشناسی به احتمال زیاد به تحصیلات خود ادامه داده؛ و بیشتر آنها سه یا چهار بار شغل خود را تغییر می دهند. علاوه بر آن، دانشجویان نیز با مهارتهای کاملا متفاوتی وارد دانشگاه شده و در مقابل پیشرفتهای سریع و روش های غیرمستقیم و غیره، پیوسته در تفکر و پژوهش احساس آرامش بیشتری می کنند. برای آنان، تصاویر دیداری، و نه کلمات، وسیلهء اصلی ارتباط و موجب تبادلات فرهنگی است.

بیماران بیمارستان و خانواده آن ها همواره جوینده اطلاعات بوده اند، اما همیشه نتوانسته اند اطلاعات پزشکی را با همان عمق و کیفیتی که فورا و به راحتی برای متخصصان مراقبت های بهداشتی دسترس پذیر است بیابند. زمانی از ترس این که بیماران دچار سردرگمی و اشتباه شوند-یا شاید بدین علت که نیازی نبود که بیمار بداند و فقط باید پیروی نماید-نام داروها را بر روی بطری آن نمی نوشتند. در گذشته به کتابداران هشدار می دادند که اطلاعات، خدمات، و توصیه های پزشکی و حقوقی را فقط باید پزشکان و حقوق دانان ارائه کنند. کتابداران کتابخانه های عمومی فاقد منابع ضروری برای بازیابی اطلاعات دقیق و عمیق پزشکی بودند و از این که واسطهء جستجوی اطلاعات برای بیماران شوند ناراضی بودند.

منشا و خاستگاه "کرل" در دههء 1980 به احساس نیازی برمی گردد که اعضای آن برای اشتراک رکوردهای فهرست ماشین خوان داشتند. هدفی که تحقق آن عمدتا با ایجاد و راه اندازی شبکهء "جانت" (1) آسان تر شد. بودجهء دریافتی از "بنیاد ولفسان"(2) و"کمیتهء هدایای دانشگاهی"، ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی کنسرسیومی از رکوردهای فهرست ها را امکانپذیر کرد و این پایگاه از سال 1986 در دانشگاه منچستر مستقر شد. "کرل" در سال 1992 تبدیل به یک شرکت با مسئولیت محدود-با وضعیت حقوقی خیریه-شد و موقعیت خود را به عنوان فروشندهء واسطهء رکوردها-از طریق اسی ال سی(3)-تثبیت کرد و در سال 1993 از طریق ارائهء داده ها به طرح "فالت"(4)-طرح بررسی کتابخانه های علمی-پژوهشی-به موضوعات گسترده تری در ارتباط با پشتیبانی پژوهشی پرداخت.تغییرشکل "پایگاه اطلاعاتی کرل" به یک"اپک(5) ملی" با اعطای بودجهء ملی در طول سال های 5-1994 آغاز شد و –با افزایش تعداد اعضای کنسرسیوم به بیش از 20 عضو تا سال های 7-1996 -"کرل" مبادرت به طراحی یک برنامهء راهبردی نظام مند نمود تا از منابع و مواد پژوهشی عظیم موجود در نزد اعضا به سود کلیت جامعهء علمی و دانشگاهی بهره برداری نماید.