فصلنامه ذهن
سال چهارم شماره 2 (پیاپی 14، تابستان 1382)

هیچ گرایشی در تاریخ معرفت شناسی مانند گرایش های رئالیستی گیرا و جذاب نبوده و همواره در محافل فلسفی مباحثی در این زمینه شکل گرفته است. البته رئالیسم در زمینه های متفاوت فلسفه معانی و کاربردهای گوناگونی داشته که خلط آنها به مغالطاتی می انجامد. از این گذشته، در خود معرفت شناسی هم گرایش های رئالیستی فراز و نشیب هایی را طی کرده اند و گاهی قوت یافته اند و به دیگر مباحث جهت داده اند، گاهی هم در حاشیه قرار گرفته اند. در قرن بیستم، پس از افول پوزیتیویسم منطقی، در دوره ای طولانی دیدگاه های آنتی رئالیستی قوت یافتند، اما در چند دهه اخیر موج جدیدی از رئالیسم شکل گرفت و این اصطلاح دوباره صدرنشین بسیاری از مباحث شد.

پوپر از علم شناسان و معرفت شناسان صاحب نام و فعال قرن بیستم شمرده می شود. وی اساس معرفت شناسی خودش را بر روش انتقادی و ابطال بنا نهاده است و منکر فلسفه های اثباتی در معرفت شناسی است. او در عین اینکه مخالف هر گونه یقین و جزم در دستیابی به حقیقت است، خود را یک واقع گرا می داند و هر گونه نسبی گرایی و شک گرایی را طرد می کند. در این مقاله ضمن ارائه ی تصویری از این بعد نظریه پوپر، به اختصار سعی شده موفقیت او را در توجیه اد عای واقع گرایی به نقد و بررسی بگذارد. اد عای مقاله این است که مبانی پوپر اجازه نمی دهد او ریشه های نسبی گرایی با شک گرایی را در نظریه خود بخشکاند.

نزاع رئالیست ها با آنتی رئالیست ها در قرن حاضر وارد مرحله جدیدی شده است. ظهور رئالیسم انتقادی در عصر حاضر نویدبخش مباحث بسیاری در معرفت شناسی بوده است. در این مقاله، ادعاهای اصلی رئالیسم خام و انتقادی و نیز برخی از آنتی رئالیست ها (ابزارانگاران) به تفصیل بیان شده و وجوه اتفاق نظر و اختلاف آنها تشریح شده است.
واژگان کلیدی: رئالیسم خام، ابزارانگاری حذفی، ابزارانگاری غیرحذفی، رئالیسم مستقیم، رئالیسم غیرمستقیم، رئالیسم انتقادی، رئالیسم متقارب

در این مقاله، نگارنده گونه های متفاوت رئالیسم را از هم تفکیک کرده است. در ابتدا از زمینه های مختلفی که اصطلاح رئالیسم در آنها به کار رفته سخن به میان آمده است، سپس، نگارنده به کاربردهای این اصطلاح در فلسفه پرداخته و آن را مقابل نومینالیسم و ایدئالیسم قرار داده است. و بالاخره، اجمالا از تفاوت گونه های مختلف رئالیسم، از قبیل رئالیسم عرفی، رئالیسم خام، رئالیسم علمی و رئالیسم انتقادی و غیره بحث شده است.

تفکیک «رئالیسم هستی شناختی» از «رئالیسم معرفت شناختی» از مباحث مهم فلسفی معاصر است. نوشتار حاضر کوششی است در جهت بازکاوی دیدگاه علامه طباطبایی درباره رئالیسم هستی شناختی و معرفت شناختی. نگارنده در ابتدا معنای رئالیسم و ایدئالیسم را بررسی می کند، سپس رئالیسم هستی شناختی و رئالیسم معرفت شناختی و دلایل آن دو را از دیدگاه علامه تبیین می کند و در پایان، برخی شبهات پیرامون رئالیسم، را نقد و بررسی می کند.

در این مقاله، پاتنم تایید تبیین گرای اساسی را برای رئالیسم با این عنوان بیان می کند که رئالیسم تنها فلسفه ای است که پیشرفت روش علمی را توضیح می دهد. او تصدیق می کند که رئالیسم مستلزم تداوم نظری میان انقلاب های مفهومی است؛ باید ثبات دلالت مدلول را تشخیص داد و حداقل بتوان تاحد ی برای نظریه های گذشته از منظر نظریه های بعدی مدلولی تعیین کرد و آنها را به عنوان حالات حد ی از نظریه های بعدی در نظر گرفت.

مقاله «درباره همان مفهوم طرح های مفهومی» یکی از مهم ترین مقالات معرفت شناختی است که در رد نسبی گرایی مفهومی به رشته تحریر درآمده است. طرح های مفهومی درحقیقت دستگاه های مفهومی هستند که به تجربه شکل و صورت می دهند. بسیاری از فلاسفه صورت خاصی از طرح های مفهومی را پذیرفته اند. دیویدسن برای رد هر نوع طرح مفهومی، داشتن یک طرح مفهومی را با داشتن یک زبان پیوند می زند، بدین معنا که اگر طرح های مفهومی تفاوت داشته باشند، زبان ها نیز متفاوت خواهند بود. سپس، او مسئله ترجمه پذیری را پیش می کشد و شقوق مختلف مسئله را مورد بررسی قرار می دهد و در نهایت، به این نتیجه دست می یابد که طرح های مفهومی را نمی توانیم بپذیریم.

واقع گرایی انتقادی نهضتی در فلسفه و علوم انسانی است که با آثار روی بسکار (RoyBhaskar) شروع شده است. واقع گرایی انتقادی مد عی است که قوانین علی استعداد اشیا را که در ساختارهایشان نهفته است بیان می کنند، نه پیوندهای ثابت و پایدارشان را که در خارج از آزمایش ها کمیاب اند. بنابراین تفسیرهای پوزیتیویستی درباره علم نادرست اند، اما رد و انکار تبیین علی عالم انسانی نیز نادرست است. واقع گرایی انتقادی معتقد است که بیش تر «آنچه که هست» وجود دارد تا «آنچه که شناخته می شود»، بیش تر نیرو وجود دارد تا کاربرد و استعمال نیرو؛ و بیش تر جامعه وجود دارد تا افرادی که آن را تشکیل می دهند. واقع گرایی انتقادی این دیدگاه رایج را رد می کند که تبیین همواره خنثا و بی طرف است - تبیین کردن ممکن است نقد کردن باشد.

با توجه به گسترش و رونق چشمگیر مباحث معرفت شناسی در سال های اخیر، امروزه، تدوین متون درسی مناسب یک ضرورت به نظر می رسد. در کتاب حاضر ادم مورتون - استاد سابق دانشگاه بریستول و استاد فلسفه در دانشگاه اکلاهاما در آمریکا - می کوشد تا مسائل اصلی در معرفت شناسی را به صورت یک متن درسی روان و کاربردی برای اساتید و دانشجویان ارائه کند. ویراست دوم این کتاب با افزودن چند فصل جدید و بازبینی همه فصل های آن همراه بوده است به نحوی که مو لف می گوید تمام فصول آن را به طور کامل بازنویسی کرده است. این کتاب در ده فصل تنظیم شده است.

منبع اصلی مورد استفاده در این بخش کتاب راهنمای معرفت شناسی است که دو تن از اساتید معرفت شناسی، یعنی جاناثان دنسی و ارنست سوسا آن را ویرایش کرده اند و 137 تن از اساتید دانشگاه های مختلف جهان در نوشتن آن همکاری داشته اند. کتاب نخستین بار در سال 1992 توسط انتشارات بلک ول منتشر و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است. البته در نوشتن مقاله های این بخش علاوه بر کتاب گفته شده از سه منبع زیر نیز استفاده می شود:. 1996I. A Dictionary of Philosophy، edited by Thomas Mautner، Blackwell، II. The Cambridge Dictionary of Philosophy، General editor، Robert Audi،. 1995Cambridge Universtiy Press، U.S.A، III. The Oxford Companion to Philosophy. Edited by Ted Hondrich، Oxford. 1995University Press،

دامت، فیلسوف انگلیسی است که بیش تر در حوزه های فلسفه ی زبان و فلسفه ی منطق و فلسفه ریاضیات کارکرده است. او در عین حال، علاوه بر اشتغالات فلسفی، برضد نژادپرستی فعالیت کرده است. فلسفه ی دامت بیش تر از فلسفه های فرگه و ویتگنشتاین الهام می گیرد، و در حقیقت او به عنوان مفسر فرگه شناخته شده است.
چند اثر او به طور مستقیم به اندیشه های فرگه مربوط می شود، که مهم ترین آنها عبارتنداز، فرگه: فلسفه ی زبان 1973(Frege: Philosophy of Language) تفسیر فلسفه فرگه 1981The Interpretation of) Freges، Philosophy) و فرگه: فلسفه ی ریاضیات 1991(Frege: Philosophy of Mathematics) از میان این سه کتاب، دو کتاب اول و سوم حاوی شرح مفصل آموزه های مختلف فرگه به همراه ارزیابی های دامت از آنها و همچنین آرای خود او است. پس از انتشار کتاب اول، تفسیرهای دیگری نیز