فصلنامه ذهن
سال ششم شماره 3 (پیاپی 23، پاییز 1384)

فلسفه علم به مسایل فلسفی درباره علم و نظریه های علمی می پردازد. پیدا است که علم برای فلسفه، اهمیت ویژه ای دارد و بررسی مسایل فلسفی راجع به علم چشم انداز تازه ای در برابر فلسفه به وجود آورده است. همچنین، فلسفه علم تاثیر بسیار عمیقی بر شاخه های دیگر فلسفه؛ مانند معرفت شناسی، فلسفه اخلاق، فلسفه دین نهاده است و بسیاری از مباحث آن قابل تعمیم به زمینه های دیگر می باشد. این معلول نوع مباحث این شاخه است که تا حدی قابل تسری و توسعه به دیگر زمینه ها می باشند. درنتیجه، کارکرد فلسفه علم امروزه تنها به حوزه علم و نظریه های علمی محدود نمی شود و بسی از حوزه علم فراتر می رود.
مباحث فلسفه علم بسیار متنوع می باشد و در سه دسته: معرفت شناختی، روش شناختی، هستی شناختی می گنجد. برخی از این مباحث عبارت اند: (1) بحث از استقرا و اهمیت آن (2)‍ تفکیک مشاهده از نظریه (3) نحوه توجیه نظریه های علمی (ابطال، تایید، کل گرایی و غیره) (4) تمایز علم از غیرعلم (5) ویژگی های روش علمی (6) تبیین و مسایل مربوط به آن (7) توصیفی یا غیرتوصیفی بودن نظریه های علمی (رئالیسم خام، ابزارانگاری، رئالیسم درونی، رئالیسم پیچیده و غیره) (8) مدل ها و نقش آنها در معرفت علمی (9) رابطه نظریات با مشاهده (10) دیدگاه های گوناگون درباب تحول علم (11) تاثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفت علمی (12) گونه های متفاوت تحول در معرفت علمی.
موارد فوق تنها مسایلی اندک از مباحث فراوان و گسترده فلسفه علم هستند و معمولا کمتر اثری در این زمینه به چشم می خورد که همه این مباحث و مسایل را مورد بحث قرار داده است. بنا به اهمیت فلسفه علم بر آن شدیم که یک ویژه نامه دیگر را نیز به آن اختصاص دهیم و قطره ای ناچیز از دریای این مباحث و مسایل را به خوانندگان تقدیم داریم.

یکی از دیدگاه های مهم که در فلسفه علم به طور خاص، و معرفت شناسی به طور عام مورد بحث قرار گرفته است؛ دیدگاهی است که پاتنم در دوره ای خاص به شدت از آن دفاع کرده و آن را «رئالیسم درونی» نامیده است. براساس این نوع رئالیسم، واقعیت ها درون نظریه های معنا پیدا می کنند. پاتنم این دیدگاه را در مقابل رئالیسم متافیزیکی قرار می دهد که برطبق آن، جهان خارج کاملا مستقل از نظریه های ما وجود دارد و صدق، رابطه ای میان زبان و جهان خارج است. همچنین، برطبق این نوع رئالیسم، دانشمند می تواند یک نظریه کاملا راست درباره این جهان به دست آورد. نگارنده دلایل متفاوت پاتنم را مورد بحث و بررسی قرار می دهد

در فلسفه علم معاصر دو رویکرد عمده نسبت به مساله عقلانیت علم در کار است: دسته ای از فلاسفه علم، رویکردی فلسفی روش شناختی نسبت به عقلانیت دارند. این فلاسفه از عقلانیت علم دفاع می کنند و عوامل غیرعقلانی را در تحولات علمی دخیل نمی دانند. در مقابل، دسته ای دیگر از رویکردی تاریخی جامعه شناختی طرفداری می کنند. برطبق این رویکرد، عوامل غیرعقلانی در تحولات علم تاثیر دارد. کوهن از این رویکرد دوم دفاع می کند. نگارنده به تشریح دیدگاه کوهن و نقد آن پرداخته است.

مقاله لائودن با نام «ردیه ای بر واقع گرایی همگرا» عرصه برخورد دو استدلال هیچ معجزه ای در کار نیست و استقرای بدبینانه است که به ترتیب در تایید و رد واقع گرایی علمی عرضه شده است. لائودن در این مقاله با بهره گیری از تاریخ علم می کوشد ناموجه بودن دعاوی اصلی واقع گرایان را که در قالب دو استدلال عمده مطرح شده نشان دهد. در مقاله حاضر پس از بیان آرای لائودن به اشکالات مطرح شده پاسخ داده می شود به نحوی که هم نقاط ضعف استدلال های وی را نشان می دهد و هم رویکردی اتخاذ می شود که گرفتار برخی مشکلات واقع گرایی همگرا نباشد

لائودن مدل حل مساله را در تبیین نحوه پیشرفت علم مطرح می کند. طبق این دیدگاه، پیشرفت علم صرفا بر اساس حل مساله و تبدیل مسایل حل نشده به مسایل حل شده صورت می گیرد لائودن مسایل علم را به مسایل تجربی و مسایل مفهومی تقسیم میکند. مسایل تجربی هم به مسایل حل شده و مسایل حل نشده (عادی و غیر عادی) تقسیم می شود. این مقاله در صدد ایضاح مسایل مفهومی و اقسام آن است.

تبیین یا توضیح علمی یکی از مهمترین و از نظر برخی از فلاسفه علم مهمترین، هدف های فعالیت دانشمندان است. تقریبا توافق عامی میان فلاسفه علم وجود دارد که علم به توصیف امور بسنده نکرده و به تبیین آنها می پردازد. هدف فلاسفه، ارائه مدلی برای تبیین است که با تبیین های رایج در علم همخوانی داشته باشد و احیانا بتواند تبیین های مناسب را از نامناسب ها جدا کند. همپل در میان فلاسفه علمی قرار دارد که بیشترین بحث ها پیرامون تبیین علمی را انجام داده است. دو مدلی که او برای تبیین علمی ارائه کرده است محل بحث های فراوانی بوده است...

برای فیلسوفان، اعتقاد به اینکه ما ملزم نیستیم چیزی را ورای نتایج مشاهده پذیر یک نظریه علمی موفق باور کنیم، غیر متعارف نیست. این آموزه به اشکال متفاوتی به عنوان ابزار انگاری (instrumentalism)، پندار گرایی (fictionalism) تجربه گرایی ساختی (constructive empricism) شک گرایی نظری (theoretical skepticism) و فلسفه «توگویی» شناخته می شود. هدف مقاله حاضر نقدی دو سویه از چنین اشکالی از ضد واقع گرایی (antirealism) علمی است. در وهله اول استدلال شده است که هیچ گونه تفاوت واقع بین باور کردن یک نظریه و تمایل به استفاده از آن برای انجام پیش بینی ها، طرح ریزی آزمایش ها و غیره وجود ندارد...

پیکاک در این مقاله دیدگاهی را مورد بحث قرار می دهد که تحویل گرایی نام گرفته است. بر طبق تحویل گرایی، علم طبیعت سطوح و چهره های مختلفی دارد که هر یک از علوم به بررسی آنها می پردازد و ما می توانیم همه سطوح واقعیت را به یک سطح و کار همه علوم را به علم واحدی تقلیل و تحویل دهیم. مقاله این دیدگاه و نظریان مرتبط با آن را مورد بحث قرار می دهد.

مساله استقراء یکی از مسایل مهم در فلسفه علم است. هارمن در این مقاله ادعا می کند که استقرای شمارشی صورت معتبری از استدلال غیر قیاسی نیست و اگر هم در موردی صورت معتبری باشد، نوع خاصی از استدلال است که می توانیم آن را استنتاج از راه بهترین تبیین یا قیاس فرضی بنامیم. وی این نوع استدلال را به مثال هایی توضیح می دهد و مکانیسم آن را روشن می سازد.

منبع اصلی مورد استفاده در این بخش کتاب راهنمای معرفت شناسی است که دو تن از اساتید معرفت شناسی، یعنی جاناتاندنسی و ارنست سوسا آن را ویرایش کرده اند و 137 تن از اساتید دانشگاه های مختلف جهان در نوشتن آن همکاری داشته اند. کتاب نخستین بار در سال 1992 توسط انتشارات بلکول منتشر و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است.